sa mga pahina nga angay pungkoan

GAWAS sa tagming sa iyang garay, ang iyang tingog igo na gyod untang makapakurog sa bata nga taslakan og dugdog. Kon giganahan tang mobasa sa iyang linya, mas makapabukal sa lana sa atong pagka- ungo ang iyang may awtoridad nga pagbasa sa kaugalingong mugna. Kon may butang nahabiling tinuod dinhi sa kalibotan, kon ibutang ta pananglit nga ang tanang kamatuoran usa lang diay ka bakak sa dakong balintuis sa panghitabo, lagmit ang balak ni Ric Baladjay maoy molutaw nga kataposang yamyam sa kamatuoran. Kini na unya ang bag-ong dalan sa kaluwasan ug ang mga santos mawad-an tingali sa ilang mga sumusunod, pananglit lang.

Kon magtukod tingali si Ric og simbahan, akoy iyang unang disipulo. Kon kini sala man, sayon ra sang mapasaylo. Niini, palihog pasayloa ko.

Usa lang ko kaniadto sa daghang batang kagiron nga nagbasa-basa og Bisaya sa tubaan sa merkado sa Bogo. Unya usa ka abogong hapon, napakli ko ang “Komposisyon 38” nga misantik sa akong kaikag— usa ka balak nga ambisyoso sa iyang porma ug sulod.

Bisan di pa ko kamaong manghingugmo niadtong panahona, nasayod ko nga dakong wakwak sa Katitikang Bisdak si Ric. Sa pagbubalista sa mga adlaw, giisip ko ang kaugalingon nga suwerte lang tingali nga usa sa nahimo niyang kahinabi sa daghang higayon. Kon mibaga ang kubal sa akong dunggan, mabasol ko ba ang mga takna sa among panaghinabi? Tan-awa ra ang distansiya sa Houston, Texas apan ang iyang dila, sa termino pa ni Bay Myke O., dila “nga dili gyod malutas sa sabaw sa utan-Bisaya”.

Angay pungkoan ang daghang pahina nga gihagoan ni Ric. Badlisan. Kudsan sa tinuohan sa arte ug timan-an nga ang balak niya mao ang kinatas-ang paggamit sa pulong ug kinatas-ang ambisyon sa tawhanong imahinasyon sa porma sa balak. Makaaswang ang hulagway sa iyang “wanang ug panahon sa gutlo nga daw eternidad”. Makapapusgay sa gibag-on nga nag-ali sa reyalidad tadlas sa di masukod nga uniberso nga naghatag kahiktin sa panabot sa tawo. Siya ang bersiyon sa pulong sa brutsa nilang Salvador Dali, Joan Miro kun Max Ernst ba. Ang suryal niyang imahen, modala kanimo sa sinugdanan sa buhilaman sa tawo diin hisugatan mo ang mga porma nga makita lang sa damgo. Ang pangutana nga unsa kini mamahimong kinsa ako kaniadto, sa paghulam sa panultihon ni Octavio Paz.

Kon sublion mog basa ang iyang “Enigma”, hisabtan mo ra ako. Makakurat hunahunaon nga ang labing karaan nga natago sa atong kahiladman (gisimbolohan sa gidibuhong langgam sa “Enigma” nga takulahaw milupad lapos sa bukas nga bentana) usa diay ka bag-ong kasinatian sa karon. Kita ang mga “langgam” sa atong matag usa. Buot molupad. Buot mangitag kalingkawasan sa kaugalingon. Buot “moawit sa katingalahang awit”.

Ang “Enigma” maoy usa sa labing malamposong balak-suryal nga Binisaya nga akong nabasa. Nakasabot na ko nganong kitang tawo atol sa atong pagdamgo may higayon nga molupad sa way igong katarongan. Kini modaldal kanato sa paghunahuna kon kita, sa atong halayo nga kagahapon, dili ba kaha diay mga langgam. Kini ang reyalidad luyo sa atong damgo. Sukta si Freud ug pasabton ka niya.

Ang tubag sa tanang malisod-hisabtan-niyang-balak mao ang dili pagsabot kondili ang pagbatyag. Kay sama sa gugma, kon makabatyag kita, wa na kinahanglana ang pagpasabot. Tan-awon mo lang ang mata sa imong hinigugma, makasabot ra siya. Pulong kining labaw pa sa “gihigugma ko, ikaw, pinangga”. Apan kuydawg mokompiyansa kay usahay ang nagtakoban sa kayano niyang balak, usa diay ka bangis nga balighot nga mobitik sa imong paghanduraw. Ug ayaw paabota nga hungitan ka ni Ric atol sa pagpungko mo sa iyang pahina tungod kay ang katuyoan sa iyang mga laray dili ang paghatag kahulogan sa butang ug kasinatian kondili ang pagbitad kanimo ngadto sa pribado niyang kasinatian ug kahulogan sa butang.

Sa iyang mga balak, anaa ka sa sentro sa butang. Misulod ka sa butang. Misinati ka sa butang. Ang balak niya maoy silbing sakyanan nimo pagtabok sa mas duol apan lahi nga dimensiyon sa usa ka pinasahi nga kasinatian sulod sa iyang handurawan.

Moingon ko nga siya ang bangaw nga nag-arko sa karaang Vicente Ranudo tabok sa panahon sa wa pa ang First Quarter Storm. Sa laktod, ang iyang balak mao ang transisyon sa dakong kausaban sa pamalak-Bisdak.

Mitumaw ang ngalang Ric Baladjay sa mga dekada diin ang Bisdak nga pamalak napiksan sa tulunghaang imagism ug symbolism sa Pransiya ug sa modernismo sa talay ni T.S. Eliot— sa panahon sa tulo ka ‘S’ (social sense, sound, story) ni Nyor Erning Lariosa, Mel Allego, Edfer Rigodon, Urias Almagro ug kaubanang sakop sa Albicalarivi Poetry Group— sa panahon ni Ben Maligad (nakahinumdom ko sa “wang kaik” nga balak sa naulahi ug sa gisugilon ni Junne Cañizares. nga “Ang Sugbo Di Mohilak”). Mao sad ning panahona nga miliwag ang Bisdak nga pamalak gikan sa rumbong tradisyonal, bisan tuod kon gipraktis gihapon kini sa mga pahina sa Bisaya ug uban pang patay-na-karong mga mantalaan. Gitawag nako nig “gamayng rebolusyon” tungod kay nasipong lamang kini sa gamayng sirkulo sa mga tinun-an sa Southwestern University sa Sugbo nga sagad adto magyampungad USIS Library ug sa— sa termino ni Simeon Dumdum, Jr.— mga “magbabalak sa Colon”, kanus-a nanghitabo ang makalilisang nga diskusyon sa katitikanong arte. Mao ra sad ning grupoha sa mga magbabalak ang responsable sa katukoran sa Bathalad nga karon usa na ka nagpadayong kasaysayan.

Hain si Ric niining mga panahona? Ug nganong may laing direksiyon ang iyang pamalak nga ang paglista kaniya sa maong “gamayng rebolusyon” malisod uyamot? Mao niy mga sinugatan nakong sukot niya sa matag tungab ko sa serbesa sulod sa tulo ka higayon na namong panaghugoy. Kay taliwa sa iyang pamugsay sa pamalak, wala koy nakitang lama sa “gamayng rebolusyon.” Nag-inusara siya. Usa ka magbabalak nga nagsunod og lain nga kalihokan. Hinuon, may ginaingon nga ang pagka dili radikal mao ang labing radikal nga sumbalihok.

Sama sa tigulang ungo nga mohimalad sa karaang kawa, pungkoan nato ang iyang mga pahina; tilaan nato ang iyang dila; wiwion nato ang iyang biga.

Kon gipakadak-an ni William Carlos Williams ang gagmayng mga butang (sama pananglit sa wheelbarrow, sa basag nga botelya sandig sa bungbong sa ospital), sa balak ni Ric, gitandi niya ang duha ka butang nga di angay sa pagtandi tungod kay wala man diay kalainan. Si Williams ug Ric nagsawo og susamang panabot sa yanong butang nga sabog lang unta natong ikahinagbo ug di gani angay sa pagtagad. Ug kini ang mohatod kanimo sa kasinatian sa balak sa dakong kahikugang. Makapangutana ka: nganong puniton ang butang nga gamay? Ania:

Pananglit sa balak nga “Managsama Ra”, ang gitandi niya mao ang karatchoche ug ang mangga: Kon ako sila nga katkaton, / (ug ako ra ba hinuon dughiton) / Managsama ra ang kahago / (ang kalagyo, ang mga gutlo) / Ug kusog nga akong gamiton. Apan abi mog mao ra ang dagan. Dili diay kay ang balak nanghimudlay sa naghinapos nga mga estropa: Apan adunay laing katingalahang bulak / (nga dili malawos ug mapulak) / Magpabiling lab-as ug humot sa hunahuna…

Niining balaka, walay giusab si Ric. Ang butang niyang gitandi wala mausab. Iya lang kining gitan-aw ug gihulagway sa balaknong perspektibo— sa usa ka heightened language and heightened sensibility, matod pa ni Edith L. Tiempo sa libro niyang “Six Poetry Format and the Transforming Image”.

Sa pagbasa ning balaka, matubag ang pangutana sa batan-ong buot magkat-on kon angay bang may lohika ang balak. Matikdan nato nga ang lohika sa balak mao ra sab ang kaugalingong premise nga gitandayan niini kay ania dinhi ang kinuptanay sa iyang metapora aron mahiusa ang usa ka hipno nga balak. Hugot kong nagtuo nga ang balak independente sa nanghitabo sa gawas kay mas partikular man ang magbabalak sa nanghitabo sa iyang kahiladman. Ang nagdugtong lang sa balak ngadto sa gawas mao ang pagkatawhanon sa magbabalak. Sanglit tawo ang nagbasa, may higayon nga makahangad sa langit sa managsama nga kasinatian. Ang lohika sa balak mao ang gihuptan niining sulodnong mga kamatuoran— ang dupot niining perspektibo— ang bag-o niining kasinatian.

Ang pormulang sambog ni Ric sa “Managsama Ra” namatikdan ko sab sa iyang “Pakigdula Sa Akong Bathala”. Niining naulahi, ang balak miabli sa lunsayng mitolohikal ug metapisikal nga dimensiyon diin ang tawo maoy miatake sa iyang Bathala ug ang kawalaan gihimo lamang usa ka natad-dulaanan. Ug dinhi magsugod ang usa ka “dakong gubat sa tawo batok sa iyang Bathala”— tema sa arte nga nagpahigwaos sa daghang alagad sa dagang. Mahimong tan-awon kining balaka nga usa ka argumento ni Ric sa atong pagka walay mahimo batok sa gahom sa Bathala. Ang karaang hulag sa pamulong sa “apdo” nahimong bag-o sa kabatid ni Ric. Gani, wala man niya usba ang biblikal niining kahulogan (kadtong pagpainom kang Kristo og apdo didto sa Kalbaryo). Apan sama sa “Managsama Ra”, gipataas lang niya ang pulong ug giinterpretar isip “balos sa tawo” sa kagamhanan sa Bathala sa dihang nakita nga wala na kiniy mahimo nga nagbitay sa krus! Giinterpretar ni Ric nga ang dugdog, kilat, ug bisan unsa nga puwersa sa kalikopan maoy armas sa Bathala niining Dakong Gubat. Apan bantayi nga giisip lang niya kining gubata nga usa ka “pakigdula” nga sa tanang higayon maoy makapahunahuna kanato nganong sakiton kita sa atong Bathala ug nganong miabot kadtong higayon nga ang Bathala gibitay sab sa tawo sa krus.

Niining duha ka balak, nakita nato ang usa ka simbolistang Ric Baladjay. Kining duha ka balak naghimog karera sa ilang kaugalingon nga nagsandig sa tidlom sa mga simbolo— simbolo nga naghiusa ug naumol ngadto sa usa ka makalilisang unos nga andam motay-og sa atong mga pagbati nga sa makausa pa nahimong kabahin sa tinakdoan sa matag linya sa bungat ni Ric.

Gawas sa balak nga “Liso”, wala na koy nabasahan niyang balak nga dunay political undertones. Kining balaka gani, wala man magtukbil sa hardcore politics kondili ang pribado man lang gihapong panahom ni Ric sa kasaysayang Bisaya. Mora siyag natulog (kun nagpatulog-tulog ba kaha) sa mga nanghitabo sa kapaitan atol sa pagpakanaog sa Balaod Militar, sa EDSA Revolution sa dekada 80, ug sa bisan unsang politikal nga kaguliyang sa nasod ug kalibotan. Wala siya matandog. Gani sa “Liso”, nagtakoban lamang sa subliminal nga bayhon ang iyang pagpakabana sa politikanhong kahimtang nga nasugamakan sa kaliwat ug arteng Bisaya. Agig pamatuod sa lahi nga dalan sa iyang balak, kon utingkayon ang kasaysayan sa pamalak-Bisdak ning panahona, halos mahikap nato ang kinumo sa mga magbabalak nga nanagsinggit og kausaban. Wala kalikayi sa mga magbabalak-Bisdak ang pag-apil sa politikanhong hilisgotan. Gawas lang kang Ric.
Oo, gawas lang tingali kang Ric kay siya nagpabiling pribado— butang nga maoy nagpalahi kaniya sa iyang kakontemporaryo.

Karon natataw na nato: si Ric Baladjay dili ang langgam nga nagtangag og olibo sa kausaban sa isyung katilingbanon kondili usa ka magbabalak sa “arte ug tungod sa arte lamang” (art for art sake). Masabot ko nga nangita siya sa kinatas-ang porma sa arte sa pamalak, sa katahoman sa pamalak. Ug sa matag balak niya, maaninaw nato ang kinatas-an niyang espiritu sa pagmugna, ang tinguha sa pagdunggo og laing mga baybayon aron iugbok ang matang sa bandila nga iyang ikahimuot. Pamatuod niini, tipik sa iyang balak nga nag-ulohan og “Dali” nagkanayon: Ug ako nga magbabalak nasayod: / Dili tanang arte matahom… / Dili tanang matahom arte…!

Busa lantawon nato ang iyang balak dili sa perspektibo sa politika kondili sa estetika. Siya ang magbabalak nga unibersal sa sensibilidad nga Bisaya, way duda.

Atong maaninaw nga gitan-aw niya ang balak dili ingon nga lutsanan sa iyang mga interes kon dili isip dalan sa kinabuhi. Masabtan nato, base sa kolektibong persepsiyon sa agi sa iyang tinta, nga dili mahinungdanon nga may katungdanan ang magbabalak. Ang magbabalak, mobalak kay siya nakabaton og balaang gasa sa pagmugna. Kon makalingaw, maayo. Kon dili, di angay igsapayan. Bahala nag pila ray nahimuot basta kay ang katuyoan sa pagmugna mao ang pagkab-ot sa kinatas-ang kahamtong sa arte. Kon sayop siya o husto, walay makahukom. Sa atubangan sa kasaysayan, dili kita makapanghimakak.

Misuway kog panday og pipila ka linya iyawat makadugang sa kasaysayan sa pamalak-Bisaya. Apan sa matag higayon nga mobukad akong atay kay nagtuo kong nahuptan ko na ang tinuod nga patik sa usa ka magbabalak, daw ibalik ko pagpusdak ni Ric Baladjay sa yuta; daw madunggan ko ang iyang tingog nga magkanayon: usa ka lang sa mapangahasong mga alibangbang niining akong tanaman. Usa niining mga balaka nga hagit nakong matupngan mao ang “Musa sa Kagabhion”. Ang mahikanhong mga balak-liriko “Kubla Khan” ni Samuel Taylor Coleridge ug “Ode to a Nightingale” ni John Keats mokalit lag pangiyugpos sa akong panabot matag balik-basa ko ning mga linyaha: "Bughaw ang langit nga namulak sa bituon, / Puting balas gihagkan sa balod magiktanon; / Takdol ang Bulan sa saming dagat miamag, / Ang palibot naligo sa talagsaong kahayag! / Mipaso kang nagkugos sa lirang bulawan, / Nagsul-ob sa mga sandalyas sa hangin; / Nagsalib-ay sa tam-is, mananoyng mga nota. / Sa agtang gipurong mong sulawng kabugason, / Imong gisaling-ay ang bangawng mabulokon: / Ang buhok mong pinadunghay daw maitom sapa / Kansang bugway sa silaw ug timog gidulaan.":

Kinsa ang musa? Nganong taliwa sa iyang katahom, nagrayna lamang siya sa kagabhion? Nganong gipanag-ing ang iyang buhok sa itom nga sapa? May itom ba nga sapa? Ug uban pa… ug uban pang pangutana nga makalilibog uyamot.

Ang musa dinhi anaa sa kinatas-ang katahoman, ang katahoman nga suod sa kaliyongan. Mahimong maghunahuna ta nga mao kini ang lintunganay sa iyang katakos ingon nga magbabalak— ang kinatas-ang bungat sa inat sa iyang arte. Lagmit misobra ang akong kasubhetibo sa mga mugna ni Ric. Apan unsay akong mahimo?

Kon may mangutana kinsa si Ric Baladjay, tubagon ko siya sa pangataposan sa “Komposisyon 38”: “Nag-awit / Sa / Hilom / Nga / Berso / Ug / Nakatugaw / Sa / Nahitagpilaw / Nga / Uniberso…”

Ang pahina angay gayong paklion sa tudlong mahigugmaon. (Bisaya, 9 Hulyo 2008)


-- OMAR KHALID
Medellin, Cebu, Philippines

madyong

(Unang Ganti Sa Tigi sa Sinulatay 2008, Bathalad-Mindanao)

NAGSIGEG kidhat nako si Longlong samtang nagladlad siya sa panaptong hapin sa madyongan. Sa hunahuna nako, sakto gyod ron, sakto ron sa kinaunahan namong panagkita ni Belen sukad sa pila na ka tuig nakong pagbiya sa Bogo. Wa nuon nako maklaro kon unsa na gyod rong orasa pero ang taliwtiwng anino sa dakong balay ni anhing Dadong dela Viña sa atbang misugod nag saylo sa balisbisan sa Snug Tailoring nga estambayanan namong Longlong, Unggot, Genghis Khan, ug Yayong adtong panahong nangeskuyla, estambay pa mis CRMC og balig unom ka tuig nga way gradweyt-gradweyt. Anhi mi dinhi magsigeg panitsit sa guwapa, pigtiw og linaktang mga estudyante sa St. Paul, NCC, ug FRVMFC. O di gani, anhi mi manghingi sa mga mangagi para lang god inom-inom, ginagmay, singko-singko ba samtang maminaw og sawns sa kaset ni Longlong nga puyra buyag, morag lata sa sardinas ang tinaguktok, lugos intawon mahilwas ang kiat nga mga kanta nga maoy hilig namo niadto. Kon medyo may karga na, puyde nang mosulod sa klase o kon dili ba, magkalingawg pamaregla adtong dili mamigay sa dakong planggana nga iatang namo sa karsada.

“Tsoy, imo rong panahon. Ayg hadlok-hadlok kay sakto na nas isog ang kontra,” hunghong ni Longlong nga miputol sa akong paghandom sa nangagi. Ang iyang mata didto magtan-aw sa babayeng nagdangadanga sa among nahimutangan. Si Belen ang iyang gipasabot sa ‘kontra’. Ang tinuod, nahibawo si Longlong sa among mga kabuang niadto sa mga babaye.

Gitimbaya ni Longlong ang babaye. Si Belen diay! Gitan-aw nakos Belen nga maoy unang milingkod sa monoblock nga lingkoranan; mikuhag sigarilyo ug nagpabuhot-buhot sa aso. Haskang layoa ra sa Belen karon ug sa Belen nga kataposang narehistro sa akong hunahuna! Dili na kini ang Belen nga akong nakita kaniadto. Paskan! Kawa ko magdahom. Kayasa bayhana lagi! Mubo na ron kaayog sayal ning bayhana ug ang liab sa dughan morag makapaso sa akong panan-aw. Ang iyang wait morag simod sa katambak nga kuha sa mamasolay sa lawis sa Pulambato. Seksi lang hinuon gihapon siya, pero morag mitambok og gamay kay morag naa na may bilbil sa iyang hawak nga way kalahian sa salbabidang gipahuot. Malisyoso kaayo ang akong hunahuna samtang nagtan-aw sa dako, lingin, nagtabyog-tabyog niyang ariyos nga maoy nakasabal sa linginon niyang nawong.

Wa man gyod unta koy plano nga mohapit dinhi sa karaan namong bording haws, sukad sa ambot pila na ron ka tuig sukad ko magtrabahog ginagmay sa Manila. Ang di lang nako malimtan nga unom ko ka tuig nga “inmate” sad ining balaya— unom ka tuig nga nagtagik sa libo ka libong kaagi sa kabatan-on— unom ka tuig sa nangapanas nang kasinatian. Apan sa pag-abot nako ganiha sa Rough Riders Terminal sa Bogo (nga maoy hapitanan sa tanang bus nga gikan sa siyudad sa Cebu sa di pa molahos sa Daanbantayan diin maagian ang among Sento Otso), nakit-an man nuon kong Longlong nga namasahero, kinsa, segun sa iyang sulti, nabut-an diayg kalit dihang nakaasawag malditang empleyada sa munisipyo nga nagserbisyo panahon pang Mayor Reynaldo Dy hangtod karon nga si Undo Tining Martinez nay mayor. Gihawiran kos buang. Por old tayms seyk kuno. Sa among kinomostahay, miingon ang kuwanggol nga nagdrayb-drayb na lang siya ining karaan sad nga tsapi nga gitangkilag saydkar; ang gipalit niyang kuwarta gikan sa GSIS loan sa iyang waswet ug nga pinalit sad kuno niya sa talyer ni Tonying Pabillon. Nia lang gihapon kuno sila magpuyo, nangabang uban sa iyang asawa sa silong sa bording haws namong karaan kay giisip man siya ni Nang Nene nga “permanent inmate” dinhi. Wa pa kuno silay anak kay morag usa nila dunay deperensiya, morag ang komander man kaha to niyay us-os og matris. Si Genghis Khan, matod niya, nadunggaban kuno adtong pistas San Remegio, anak kunog polis ang nagbira ug patay na dihang gidalas Verallo Hospital (nga sa pagsulti niya niini nakapanguros kog pino kay kadto gyod nuong tawhana isogon gyod nuon kay siya god kuno si Genghis Khan, ang sikat nga “The Great Mongolian Conqueror”); si Unggot sinaligan na sa panagatan ni Junior Jusay; si Yayong mitipon nilag puyo ug maoy tiglawog sa ilang baboy (nga nasentensiyahan na para pistas Mayo), way suweldo-suweldo kay sugot man lang sad kunong amaw basta libre las pakals.

Tinud-anay gyod unta ang akong pamalibad “sunod na lang god, Long, kay kapoy kaayng biyahe lagi, bidang bataa, uy” apan tinud-anay sad ang pagpadiskargas hanggaw sa akong bagahe “ada, hapit god una ta kay naay nangita nimo, sus, namun-o na ra ba to, sige na god, mora mangkag aders na ron”. Hadlok sad tong konduktor kay karaan god ning mamareglahay si Longlong, nag-ayog masuyakan ang ligid sa ilang trak. Iya lang kuno kong ihatod sa iyang tsapi kon pananglit wa nay biyahe para Maya-Bagay-Daanbantayan ug siya sad kunoy modirehir sa pelikulang bakak aron makatuo si Tatay ug Nanay kon diin ra ko malangan. Gawas pa, morag nagpaanod na lang sad ko sa bul-og sa iyang panggalgal dihang nalitok niya ang ngalan laging Belen nga sige kunog pang-regards nako.

Gawas lang tingali nga naibanan ang mga bugoy tungod kay nagkabuwag lagi ang among grupo, ang Bogo mao lang gihapon, matod niya. Sa akong tan-aw, wa masayop si Longlong. Bisan nasemento na ang kaniadto dakal-dakalong dalan paingon sa Nailon, Banban, Taytayan, Gairan, Pandan, apan sa tan-aw nako mao lang gyod gihapon ang dapit. Sa akong paminaw, mora kog nahibalik sa kagahapon. Layo na kaayo ang kaniadto nga natambakan na sa daghang katuigan apan gidala-dala sa karon ang karaang pamatasan sa mga tawo sa Bogo kay ang ilang pahiyom ug tinagdan pasiuyon lang gihapon sa kakaraanan.

Si Yayong, morag yabagon lang gihapon sa akong tan-aw kay nabigok man gyod niya ang akong Levis 501, orig ra ba gyod to, nga para ra ba unta tong Tatay. Naibanan lag pipila ka uhas sa lampirong ang bentana sa among bording haws. Ang mga babayeng binatonan nga kanunayng maglubo og mais sa nataran nilang anhing Dadong dela Viña sa atbang naa lang gihapon; karon medyo gurang-gurang na. Dinha lang gihapon ang karaang karatula sa promo kaniadto sa Jaz Cola (morag mitokar god sa akong hunahuna ang karaang komersiyal sa DyHP bahin sa promo sa Jaz Cola human sa dramang tambag-tambag ni Doktora Lourdes Libres-Rosaroso— “Kini Ang Akong Suliran”), nagtapot lang gihapon sa bungbong sa tulutindahan ni Nang Nene nga sagad sa mga kustomer, ang nag-abang ra pod niya. Si Nang Nene nuon wa na kaayo kaila nako. Apan sa dihang giingnan ni Longlong nga si Butsoy ang iyang kauban, kadtong “inmate” nga nasakpan kausa nga nanglili sa kisame sa mga babayeng taga Masbate— kadtong border nga kanunayng nagpasiugda sa mga kabuang, nakaingon ang tigulang og “sarang nimong bataa ka, maayo kay morag but-an na ka rong tan-awon”. Sarang nakagakos diri nako sa biyudang tigulang nga morag naamnesya kay wa na man makahinumdom nga wa ko kaabang sa kataposang buwan sa dayon na nakong ka-expelled.

Ang dayok, guso, barbekyu nga maoy akong girekwes kang Longlong nga isuwa namo sa panihapon… ang puso nga inalimango… ang mga eskina ug tunob nga nahipos sa panahon nga among gipanghisgotan linamasan sa among way tihik-tihik, burara nga kinataw-anay— tanan, tanan— samtang mi nangaon, walay kausaban. Nakapanug-ab kog iya sa milyonaryo kay sa akong paminaw, di lang ang kalami sa panihapon ang akong natagamtaman kondili hasta na ang mga kasinatian nga nagdulot og sakit-hapdos nga panghitabo sa katuigan sa pamagdoy-bagdoy.
Apan ang unang mosulod sa akong alimpatakan basta makahunahuna nag Bogo, si Belen gyod. Sama ini lagi karon nga, sa wa damhang panahon, ako siyang gikahibalag.

Ang wa lang nako hisabti: nganong mora na man intawog nataga-Kamagayan ang hitsura ni Belen nga adto laging klasmeyt pa mi, maisip nang bagis ang lalaking makatapad niya. Dean’s lister god ug sikat kaayo sa pederasyon sa mga brayt sa CRMC. Naas library ang nawong nga morag libro ang ipamahaw, ipaniudto ug ipanihapon. Kanang ihatod-hatod nako siya niadto sa ilahang balay sa Sto. Rosario duol ras ilang Kapitan Ombo Terado (nga pila lang sab ka bloke gikan dinhi sa karaang bording haws), di man gyod mosugot nga magtapad mig lakaw, angtad gyod. Hain ra kahang baybayona niya ikapaanod ang pangandoy nga mahimong maestra, no? nakapangutana kos hilom samtang sigeng pupasiplat niya. Liboga ko na man nuon ining kalakiha kay di man ko motuo sa giasoy ni Longlong ganiha; hugot akong pagtuo nga di ingon ana kamabaw ang panabot ni Belen.

Ambot unsay nakaingon nga wa man ko sugta sa buang adtong mga panahona, bata-bata pa sad ko adto, guwapo-guwapo pa sad. Hangtod na lang nuon nga nawala kos CRMC (diin gikalipay kaayo sa mga maestra kay wa na may manghulog ngadtos ubos sa inatimang mga tanom ni Mrs. Paclipan didtos ikalimang andana; wa nay mamandal sa mga hagdanan, kasilyas, mga bangko, bungbong). Wa ko niya sugta kay bugoy kuno ko, way klaro sa klase. Kon tan-awon sa perspektibo sa kadaghanan, wa sad sila masayop sa ilang pagtan-aw nako. Langasan ko sa klase ug ingon sa way kataposan ang mga pangutana. Miingon si Genghis Khan nga gusto sa eskuylahan nga magpasanay og mga tawong morag periko nga maayong motabi pero wa kasabot sa ilang gitabi. Di gusto ang eskuylahan nga magbasa-basa kag eskandaloso nga mga basahon kay gipaeskuyla mo sa inyong mga parents to become good citizens of our republic. Pastilan, kaming grupoha, mao man say paborito ang mga sinulat nilang Allen Ginsberg, Charles Baudelaire, ni Friedrich Nietzshe, Nikos Kazantzakis, James Joyce, D.H. Lawrence ug unsa na lang kadtong among ampay, nga, ambot nganong kontra man sa CRMC. Maong pilde ko sa eskuylahan, pilde pod ko sa gugma ni Belen. Kamatuoran: dul-an sa baynte akong bak sabdyek ug na-expelled pa gyod.

Nahinumdoman ko pa kon kapila nako lantugia si Belen bahin sa bisan unsang butang. Abi nakog mao toy makahatag nakog puntos sa iyang dughan kay makaingon man unta siya, sa akong pagtuo, nga brayt sad ko parehas niya. Na, mao man diay hinuoy nakaingon nga iitsa puyra kos buang.

Wa na kaayo nako mahinumdomi ang uban pang detalye sa mga balita nga gihinubay ni Longlong kay, gawas nga dili mabangbang ang kakusog sa andar sa way oberhol-oberhol niyang tsapi (nga ang tingog morag nakapalugpad sa akong atuli), nalingaw sad ko sa karaang mga talan-awon nga among nalabyan nga maoy duyan kaniadto sa akong kabatan-on: ang menteryos Insek nga nadalhan nakog babaye kausa, ang haloblakan nga akong gitagoan kaniadto dihang ang among grupo nakabagat sa mga haring-gangis sa Sudlonon, ang galingan ni Retuerto nga kawatanan namog sako nga itampaling ra sad namog baligya sa Taling’s Junkshop, ang hardwer ni Sengkee nga sa akong tan-aw mug-ot lang gihapon ang mga tindera, ang mga barungbarong sa Pedro’s Compound (nga matod ni Longlong, tiguwang na kuno kaayos Pedro ug masakiton na ug tagsa na lang kaayong mamilok; kon molingi mora na kunog robot nga tayaon), ang kawayanan sa Cantecson nga butanganan kaniadtos sawnds ni Awing nga tambayanan pod namo usahay labi nag magparekord mi niyag bag-ong kanta sa Guns, Aerosmith, Megadeth, Razorback, The Teeth, Nirvana, Red Hot Chili Peppers o unsa pa tong mga dark myusik nga among magustohan kay wa pa man toy uso ang CD, MP3, MP4, ug iPod sa una.

Apan sa dihang iyang gisulti ang kinadak-ang kasayoran bahin sa pagka tawo ni Belen, sa akong paminaw, daw nawala ang morag buyog nga tingog sa iyang tsapi, tin-aw na kaayo, tin-aw... Ang kasayoran, mao ni: Dihang nagpraktis titseng na kunos Belen sa Pandan Elementary, nakauyab man kaha kuno nig engineer unya gipamabdosan. Wa sad papasoha sa adlaw sa gradwesyon kay miingon man ang dako-dako sa CRMC nga makadaot kuno sa reputasyon sa eskuylahan. Sa termino ni Longlong, igo lang kunong gikalibangan si Belen kay sa dihang miabot ang adlaw sa ilang kasal, mitungha man kuno ang asawa sa engineer (kay asawahan man diay kunong buang) ug gitagawtawan man kaha kuno si Belen nga “baga kag nawong bayhana ka, mangingilog kag bana, wa uroy mangatol imong bidong dihang gi-jerjer kas bana nakong uwagan”. Mao tong gibugto ang kasal kay taga Asturias ra ba kuno tong asawa unya nahadlok man ang mga ginikanan ni Belen kay unyag rebelde tog kaliwat kay Asturias god, duol ras Balamban nga gidungog nga kota sa Vicente Padayao Command. Ulawa kuno ni Belen ug ambot pila kaha kuno ka bulan nga wa nila igkita. Dugay kaayong nahibaw-an nga mitago diay didtos iyang Lola nga taga Opon. Didto ra tingali kuno manganak. May taga Bogo nga nakaadtog kausa sa Kamagayan ug sa pagpauli na niini, maoy nanulti nga tua na kuno “magmaestra” si Belen sa Kamagayan. Ug dihang mipauli kuno sa Bogo, palaban na lagi kaayo. Sulti pang Longlong, misaylo pa kunos yanong pagka maestra si Belen, doktorada na gyod. Sa Kamagayan lang nuon.

Sa pilmero, suko kuno kaayo ang iyang Mama ug Papa kay wa god sa ilang kaliwat ang “aninipot, pulay lubot”. Gihuboan bitaw na sa iyang Papa aron lang gyod unta maulaw, sus, bilanggotana! migara man hinuon kunong panuway. Nagdagan-dagan kunos tibuok lungsod nga way sinina. Nagsige kunog singgit og “hala, diri na mong tanang mga uwagan! Linya na mo diri kay open por bisnes na ko! Akong Papa maoy naghimo sa ribbon-cutting ceremony. Ug kay karon pa man ko mag-abli, libre ang tanang kostumer, pirs kam pirs serb!”

Labihan kunong ulawa sa tanang kaliwat ni Belen. Naulawan sad og gamay ang CRMC kay bantogan god ning eskuylahana nga gigikanan sa kinabraytang mga maestra. Gipasagdan na lang sad sa iyang mga ginikanan si Belen. Misulti kuno ang mga hingaon og kinilo sa Bogo— mga bugoy, drayber, mga biyudo— nga adto kuno sila mag-estambayan sa Demiar Beach magabii kay adto man kuno pirmeng mangrampa si Belen. Patabang kunog lima, unom, pito. Tagaan lang kunog ihap-ihap sa mga bawod nga mangasaag sa putiong baybayon sa Demiar. Ang mga ginikanan sad nga dunay anak nga bayong-bayong, way kompiyansa kay mahadlok man sila nga si Belen ang “makabunyag”. Si Konsehal Dading Flores buot na gyod untang magpasaka og espesyal nga balaodon sa munisipyo tungod sa hangyo sa mga ginikanan. Bahin kunog bagansiya pero, matod ni Longlong, klaro kaayong si Belen ang gitarget. Apan tsikboy man sad kaniadto si Konsehal Dading (nga nahunong lang dihang nasakit og grabe-grabe, dili na siya makaihi gawas kon iyang inat-inaton ang iyahang lagay, sakit sa babaye), iya lang gitando-tando ang mga ginikanan nga “lisod lagi na, Nang, kay naa na may balaod ang nasyonal goberment ana, aw, suwayan lang nato kong puyde ba”. Miubay-ubay sad ang mga magtiayon nga nagkabulag tungod sa pangabubho. Kanunay na god kunong sapot-sapoton si Judge Villena kay puol kuno kon mao rang kasoha ang sigehag husay. Mikunhod sad ang nagpaenrol sa CRMC kay moingon man tong ubang ginikanan nga “aah, unsa ba nang eskuylahana nga maburikat man atong anak dinha”. Imbes nga ang Bogo nabantog lagi unta to nga “The Cleanest and Greenest Municipality in the Philippines”, matod pang Longlong, lahi na kunoy na-clean ug lahi na sad kunoy na-green. Init kunos panan-aw si Belen sa taga Bogo nga konserbatibog panabot. Ang wali ni Padre Figues kanunayng bahin sa “unodnong pagkadakin-as”. Pero para sa uban, si Belen hulog sa langit kay kana pa bay dayohon sa Kamagayan nga “nia na god ning grasya, kana pa bay pletehan nimog siyudad nga nia na god ni”.

Dugang pang Longlong, magsige kunog pangregards nakong bayhana kanang maatlan nga makasakay sa iyang tsapi kon mamuwaw siyag pamasahero. Mipakapin pa ang kagwang sa karaang panultihon nga ang nahitabo kuno ni Belen maoy pagaingnon nga “sa tantong pamili, sa pinilian pauli”. Naka-“tawon sab” ko, uy, sa gidangatan sa akong pirs lab.

Wa kaayo ko mahibawo sa maong mga balita kay, sukad lang nga nakatrabaho kog ginagmay sa Manila, di ko interesado sa mga balita nga gikan sa Bogo. Tungod tingali sa sakit laging kasinatian sa gugma (wa na lang ang kapakyasan sa pag-eskuyla), di na ko gustong mobalik pa sa dalan sa kagahapon.

NAHAIGKING ko dihang gibuksan ni Longlong ang gubaong kaset dungan ang pagpukpok, pagkulata, pagdakol… nga lamasan niyag pameste, panginatay, pangolera. Kining kaseta, sukad pa niadto, DyCM, DyHP ug Bantay Radyo ra gyoy madaog-daog maong amo lang dayong paum-omon og teyp.

“Matay bitaw ning kaseta, Tsoy, kadaghan na gyod ni ibalibag ni Gina kay samokan lagi siya, mora kunog myuseyom among kuwarto kon naa ni. Naa na god kuno miy bag-ong component, haytik, de remot, ug mas lagubo og tugtog. Pero, sus, ako gyod ning balikog punit, uy, gikang maglangoy-langoy sa kanal kay kon naa ning kaseta, mahinumdom man kos atong mga kabuang niadto. Mao ning nia na lang nako ni ipaadap sa tindahang Nang Nene,” ni Longlong nga nagpatutalikid sa kaset aron makuha ang ayon nga puwesto.

Nabati dayon nako ang hawot, akostikong tugtog-Bisrock sa Missing Felimon sa kantang “Suroy-suroy” nga namugos pagkulikot sa tamaran ug naghimbay-himbayng kagabhion nga usahay matabonan sa nagbagrong nga mga traysikol ug tsapi nga naghatod-kuha sa nagabhiang mga mangomprahay ngadto-nganhi sa Bag-ong Karbon. Ipaagi lang og lakbay-lakbay, patid, labay-labay… sa lata nga gamay. Ang mga kahilayan nga milumay, kang Dodong ug Inday. Luyo unya sa atong katawa, tan-awon ta og may kalipay ba…

Paggawas ni Longlong, iyang gipadali, gisinggitan si Yayong nga didto pa sa luyo, nagpasaw sa baboy. Giirog namo ang lamesa simpig sa balisbisan sa tindahan ni Nang Nene ug gisugdan ang dula. Nagpaabli ko sa tigulang og usa ka Mucho. Gitagay dayon ni Yayong.

Mikagilkil ang mga pitsas sa lamesa. Dinha si Belen sa akong walang kilid, tapad mi. Nag-atbang mi si Longlong, tapad silang Yayong. Ang tinuod, dili kaayo ko hanas ining madyong apan ambot unsang matanga sa bakukang ang misulod sa akong ulo nga nia man, nakigsakbang man nuon kos mga hanas na tingali kaayo. Nga unta, tua na ko ros amoa ug nakapahulay na. Nakadula lang ko ini adtong namilar mi pagkamatay sa tagtukod sa CRMC, Dr. Victor Lepiten, Sr., adtong dugay nang katuigan diin napulos lagi badlis sa lipstik ang akong nawong. Sa baraha nuon, unggoy-unggoy, puyde pa. Aw, ambot lang kahas Belen.

Wa na maghisgot si Belen sa nanghitabo sa kagahapon— sa among kagahapon. Gipasaniban ko siyag pangutana kon kanus-a lang siya nakaantigo ining dulaa nga libro ra man kaniadto ang kanunay niyang dala. Buot kong siya ang maghinubay sa gidangatan sa iyang kinabuhi.
“Di matag-an ang kinabuhi, Tsoy. Lingin ang kalibotan. Kinahanglan sad diayng maantigo kang modula— modula sa kinabuhi.” Naguba ang mineyk-apan niyang nawong sa pugos nga pahiyom. Morag mihapdos ang akong dughan sa may pagka uga, hiniwa-hiwa niyang katawa. Nasingo ko ang baratohon niyang pahumot. Gisenyasan nako si Nang Nene alang sa laing Mucho.

Nabatyagan ko ang sindol sa tiil ni Longlong. Unya mikihat ang buang nako. Nakasabot ko sa gisulti sa iyang mata. Bira na!

Gipatuyok ko ang duha ka dayis ug misayaw-sayaw kini taliwa sa utrabis nga kamada sa pitsas. Singko. Bisan dili hanas, gipaigot nakog hinol. Gidakdak nako nga pinahayang sa hinapinan nga lamesa. Singko bolas. Kini ang dyoker. Ako kining gipatong sa kinamadang pitsas. Mituyok ang binunotay. Milagatak ang mga pitsas nga akong nabunot dihang gipaod ko sa barandilyadong tampi sa lamesa. Maayo ang akong baraha: upat ka tre estik, eskalira, may pipila ka butaw apan kon makabunot lag dyoker, timbog na! Mibunot na man ko, pinaigot, ug gilain ang hitsas na nga laray.

“Bitaw, Len, mao gyod tingali nang kinabuhi, no. Matod sa sugilanon nga akong nabasahan kaniadto, ambot kang kinsa to, no wan wins in war kuno.” Unya mipalain ko: “Mora lang bayag bag-o lang ta dinhi ining dapita no? Kanus-a ra god to?”

Apan imbes mokagat, mipaalibagbag man nuon ang maldita. “Kanus-as imong mata. Ing-ana ra lagi nang kinabuhi, Tsoy, magtuyok-tuyok lang ta. Sama god ining dula nato, madyong. O, yeesh… madyong sad ning kinabuhi, uy.” Midagkot siyag sigarilyo ug mipadayon. “Sakto bitawng way midaog sa gera apan klaro man kaayo nga gubat ning kinabuhi.” Milantaw siya sa nagpirat-pirat, kapundirong mercury light nga gitakin sa nagtuhirig nga poste sa atbang; morag nakakitag blangkong salida gikan sa halayo na kaayong kagahapon. “Mosukol ta sa atong tagsa-tagsang gubat, Tsoy. Ug di ko mapilde ini, segurado ko ana. Yatis na nuon kon mapilde.”

Naka-chow ko sa gilabay ni Yayong apan didto ang akong atensiyon sa tag-as, kinolorang kuko ni Belen nga maritmohong mikupay dayon sa nagkalandrakas nga pitsas. Sa akong pamatyag, dili ang pitsas maoy iyang gikupay kondili ang nagkalandrakas niyang kinabuhi. Apan bisan pa niini, ambot diin siya manguhag kaisog nga sa lakaw sa iyang sinultihan, wa man siyay pagkapukan.
Wa kaayo ko mahimutang dihang nasaghiran sa akong tiil sa ilawom sa lamesa ang iyang paa nga naghinambid. “Sus, mahimo man sad, Len, ba nga magsugod tang tanan og bag-ong kinabuhi. Ako bitaw, di na man ko ron bugoy, Len.”

Gidawat niya ang tagay gikan kang Yayong. Ug human makainom, miyupyop sa sigarilyo. “Kanus-a lang ka mapari, Tsoy? Kanunayng bag-o ang kinabuhi, Tsoy, kay bunga lang ta sa ilusyon sa Diyos. Gidula-dulaan lang ta niya. Lingaw seguro kaayo siyang nagtan-aw nato. Morag iya lang tang gi—” Wa niya matiwas ang buot isulti kay nasud-ipan siya sa aso. Imbes mopadayon, mibuhi hinuon siyag lanog kaayong katawa. Hasta ang pandungog sa akong kalag natugkad sa katalinis sa pait niyang kahimuot. “Way nag-una nato, Tsoy, wa say naulhi. Kitang tanan motuyok ra sa parehas nga kinabuhi. Ang kinabuhi ron nato, sa atong edad, dili na panahon sa hinilakay, uy. Wa nay luna sa hinilakay ang Bogo. Ang Sugbo dili na lugar ni Rosas Pandan. Aw, naa pa ba roy drama-drama sa radyo? Ang Kamagayan gani, di na dapit sa makapahilak nga sugilanon. Kapoy na sad kaayo nang hilak-hilak, uy.”

Nahinulong ko. Seguro, mao ning matanga sa mga tawo ang di gyod mapukan. Bisan sa mahuyang nga dapit, may mga tawo diay nga di gyod mapakyas ang diwa.

“Kapin kos tuig nga nagbagdoy-bagdoy sa Kamagayan. Pero amaw laging kinabuhi. Di ba gitamay sa uban ang Kamagayan? Apan pangutan-ang kigol sa tanang lalaki…? Gikubalan akong bugan sa daghang lalaki sa lainlaing pamayhon sa kinabuhi nga mopahungaw sa ilang kauwagan.”
Nahikatawa si Yayong. “Ah, grabeha sad nimog baba, Belen, uy. Basa pa mas lubot sa himungaang napus-an. O, ako ning tagay, ha?” Ug giyarok niya ang baso, way tunga-tunga.
“Nginga na man moinom ning Yayong, no?” buyag ni Longlong. “Mora mag itik nga buta.” Nanghuy-ab siya. “Bi, tagayi ko, Yong, bi?”

Giwitik ni Belen ang nagkayong upos sa sigarilyo ngadto sa karsada; ang sigarilyo morag kometa sa pangindahay nga mibadlis sa kagabhion. Midagkot na man siyag lain. Miyupyop. Ug ambot diin niya ibutang ang aso nga wa man siyay gibuga. “Maot lang ang uban… wa sila masayod nga lingin ang kalibotan. Lingin, Tsoy, lingin…” Mikatawa na man siya nga wa magtan-aw nako.
Miabot ang asawa ni Longlong. Suko kaayo kini nganong nanapit kunog burikat. Makabuwisit kuno sa panginabuhi ang mga babayeng gaan og lubot. Iyang gipabati-bati si Belen. Apan morag patay na ang pagbati ni Belen; morag gipatay sa iyang kasinatian. Nagsige nuon kinig katawa. Nag-ilogay og sulod sa akong pandungog ang tagawtaw sa asawa ni Longlong, ang katawa ni Belen, ang kinagilkil sa mga pitsas, ang hunghong sa nagdukang kagabhion. Apan way kasuko si Belen, way mahay, wala. Gisigehan nuon niyag sugnod ang asawa ni Longlong. “Adaaa, Gina, parehas ra tang tanang babaye nga himoon lang kiyoranan sa mga lalaki. Aw, tinuod, naa kay bana pero unsa bay nakalahi nga parehas ra man sad tang duha nga magabii himoong hungawanan sa kauwagan sa mga lalaki.”

Miulbo og samot ang kasuko sa asawa ni Longlong. “Animal kang bayhana ka. Nia ka kay manental ka na sad sa mga lalaki. Hala, didto ka sa gawas ug ayawg apil-apila ning akong bana sa imong kauwagan.” Miduol ang asawa ni Longlong ug gitudlo-tudlo ang nawong ni Belen. Maayo gani kay gibabagan ni Yayong. Apan wa gyod magpakitag pagsukol si Belen. Sige lang gihapon siyag katawa nga wa matandog sa dapit sa iyang panghunahuna nga di maabot sa panudya sa kalibotan.

Sa akong tan-aw, morag dili na kuwadrado ang pitsas sa madyong. Ambot. Tungod tingali sa among nainom. Ang tanang butang nga akong nakita morag pulos na lingin. Nagbanda-banda sa akong lingin nga kaisipan ang lingin nga katawa ni Belen. Ang alingasngas sa lingin nga kagabhion morag gikan sa lingin nga lungag. Ang lingin namong mga kinabuhi ingon sa mihuot sa lingin nga kalibotan. Dugay na kong nawala dinhi sa Bogo apan nia nahibalik ko, usa ka tawong lingin nga mituyok sa arko nga akong gigikanan! Tinuod ang giingon ni Belen! Lingin! Lingin ang kinabuhi! Lingin!

Nag-anam kalawom ang gabii. Wa na nako maihap kon pila na ka kinupayay sa pitsas, pila na ka sigarilyo ang nahurot, pila na ka Mucho ang nabasiyo, ug pila na ka litaniya sa asawa ni Longlong ang mibadlis sa akong kahimatngon hangtod nga kini nahilom nga nahikatulog na lang gani sa iyang kapungot. Wa sad ko mahibawo kon kinsa gyoy nakadaog namo. Apan ang akong naseguro nga naa pay bahawng paaboton si Longlong sa iyang asawa ugma. Seguradong way pamahaw ugma ang pasawanang baboy ni Yayong. Seguradong wa na koy kasakyan pauli sa amo.
Kaadlawon karon sa akong pagbalik sa lingin nga kagahapon. Nakita ko si Belen sa kanhi niyang katahom nga akong gidamgo kaniadto sa mga takna sa kabatan-on. Gibakakan ba ko sa akong mga mata? Hubog ba ko? Gikapoy lang? Ambot nganong morag akong mahikap karon ang nanglabayng panahon.

Diha koy gihapyod. Pinaigot. Gitataw ang mga kanto ug giladmon. Dili plores, dili estik, dili sad bolas sa madyong. Dili sad sa ibabaw sa lamesa. Basta.

Unya ang lanog nga katawa ni Belen…

-- OMAR KHALID

Medellin, Cebu, Philippines