bingo

SIGENG GIPAKAGAY ni Lailah nga mas ilado pa sa angga niyang ‘Balat’ ang mga bolilyo sa setentay singko ka numero sa Bingo nga nanagsingkiay ug nanagtinabuylog sa ilawom sa bolahan agig sangyaw sa pagsugod na usab sa naandan nilang lingaw-lingaw. Lingaw-lingaw lang alang kanila ang dulang Bingo ug walay nakaamgo nga sama silag ming-apil sa gera.

Giuyog ug giuyog ni Balat ang bolahan aron mokusog pa gayod ang namugnang kasikas niini kansang kaalingisig nga misibaw sa nagkagidlay nilang dapit daw matahom nga huni nga kusganong nagdapit sa nakadungog.

Si Loling nga nanghugas sa ilang kinan-an sa paniudto mikiros gilayon, biniyaan ang buhat sa banggira, pagkadungog sa kinagilkil sa mga bolilyo — ingog nalisang pag-ayo nga dili makatambong sa pagsugod sa kada palis nilang sesyon. Ug sama kang Loling, ang ubang mga silingan nga ulipon na usab sa maong dula nanagkarakara paghugop sa sonata ni Balat. Nanag-iyahay silag pahiluna sa lingkoranan samtang nagpahimutang usab sa napili nilang karton o baraha. Diha na si Linda Pandak, si Ingkong Budlat, si Miguela Pahungaw, si Ronnie Pahac, si Tinoy Bungol, si Lyn Butod ug si Saria Bakang.

“Hoy, Aldo, tawga si Gracia Tigasin ug si Chona Maanghit,” mando ni Balat sa singko anyos niyang anak. “Ingna nga magsugod na!”

Gilunggong na usab ni Balat ang mga bolilyo samtang naghinay-hinayg pangobra sa mga pusta. Gisanasana niya ang tanang mga karton nga gipustahan sa mga magduduwa. Wala madugay, nahiabot si Chona nga nagsinaplid sa iyang masusong anak samtang ang duha pa nga maantigo nang molakaw, nanagsunod kaniya.

“Nganong nadugay ka man, Chona?” nangutana si Saria Bakang. “Ay, da! Naglung-ag kong daan, uy! Engkasog maglami ta ron — maabtan tag gabii, aw, may kan-on na. Sud-an na lay pangitaon,” tubag usab sa angkan nga naghikyad sa iyang baraha.

“Sige, bola na,” mipahibalo si Balat.

Giyugyog gilayon sa mibola ang sudlanan-bolahan ug dayon: “Sa letrang ‘N’— sipag buto, kuwatro nga may singko— numero kuwarentay singko...”

Isigduko ang mga magduduwa sa ilang mga karton. Mahinamon nilang gitiman-an ang numerong migula pinaagi sa pagbutang og bato. Samtang nalingaw ang mga dagko nga miapil sa Bingo, ang mga gagmayng bata usab naninguha sag duwag ila. Nagyagaw ang tibuok palibot. Dihay mga batang nanggiaway, may mingaab paghilak ug ang uban nangatawa. Ang ilang kabanha miilog sa kinagulkol sa mga bolilyo nga padayong gibola.

“Sa letrang ‘B’— Valentine’s Day, numero katorse,” milanog na usab ang tingog sa bolador.

“Hinay-hinay lang, daghan ring akong karton,” mireklamo si Lyn Butod. “Naa pa, o, katorse,” mitudlo si Ingkong Budlat. “Sige, bola na...” mituaw si Loling.

Gilunggong sa bolador ang bolahan. Human makakuot og usa ka bolilyo, “Sa letrang ‘O’,” matod niini, “numero saysentay singko.” “Unsa to? Kusga pod na pagbasa,” mingulob si Tinoy Bungol. Giotro pagbasa sa bolador apan pinasinggit na. Ug nangatawa ang tanan gawas kang Tinoy. “Kamo kunoy mabungol, lalim ba!” misikmat ang hamtong. Ug nanghugyaw na usab pagpangatawa ang uban.

Ning tungora, si Nestly, anak ni Balat nga magduha pa ka tuig, miparayeg sa inahan. Mibaiid kini. Naghingihingi. “Ayawg samok!” Gisingkahan ni Balat ang bata. Apan inay mopatuo, mingaab hinuon kini. “Langasa ana, uy!” Dihay mibadlong.

“Oo, pagpalit ngadto sa tindahan,” gitunolan ni Balat ang iyang anak og tibuok peso. Gidawat sa bata ang kuwarta apan nagpadayon pa kini paghilak. “Hilom na!” Mipiti ang sampot sa bata nga gihapak ni Balat sa iyang pa’d. “Lakaw, pagpalit na ngadto!”

Makamao nang mopalit si Nestly sa tindahan sa duol bisan lugsanay pa kining makalitok. Apan wala kini molakaw aron pagpalit. Gikumkom lamang sa bulingit niining kamot ang pesong gihatag sa inahan. Sa nalingaw na ang bata, miduol kini sa ubang mga batang nanagdula ug iya kining gipakitaan sa gigunitan niyang kuwarta.

“Sa letrang ‘G’— si Ghodong Bombay, ang hari sa payb siks,” padayon sa nagbola.

“Uy, pilay kuwarta aning Ronie?” Nakurat ang tanan sa singkang pangutana sa nahibuthong si Nang Ondang. “Tibuok gatos may da’ ana,” tug-an usab ni Balat.

“Peste kang bataa, ka! Daan pa ko nga ikaw maoy nagkuha,” dayong lunggob niini sa kuwartang diha sa kamot sa batan-ong gianggaag pahak. “Hala, pauli kay adto tas ba’y magtiwas!” Gipugnit ni Nang Ondang ang dunggan sa anak ug gibitad pauli sa ilaha.

Nagpadayon ang duwa. Unya takulahaw lang, may mituaw: “Unsa man nang nag-aso?” Nakayanghag ang tanan. “Uy, Marino, susiha kuno,” sugo ni Chona sa anak. “Morag sa atoa man na.” Midagan ang bata paingon sa ila.

“Sa letrang ‘B’— Hudas!” sa bolador na usab nga ang numero 13 maoy gipasabot.

“Hoy, Balat,” ni Linda pa sa dakong tingog, “ang imong anak, minglurat ang mata!”

“Naunsa man na?” ni Balat pa.

“Gikaon man niya ang peso,” tug-an sa usa ka bata. Mao usay pagdangadanga sa anak ni Chona nga nagpaninggit: “Mama...ang atong balay nagsiga!”

Midagan si Chona pagkadungog sa gitaho sa anak samtang si Balat usab daling mitindog ug gipukpok ang tangkugo sa anak nga nakatulon og peso.

“BINGO!” Misibaw ang tingog ni Gracia taliwala sa kaguliyang. Unya nanaguto si Miguela Pahungaw dayong ingon: “Giatay! Dako na kog pilde, da!”

Apan duna bay midaog sa gera? (TAPOS)

-- EDGAR S. GODIN

Manila, Philippines

biyahe

"MOHATOD kag Guadalupe, Nong?”

Hesus! Diriyot masaag sa traha ang paghugot kos kataposang tuwerkas stud bolt sa cylinder head dihang nadungog ko ang sangpit nga naggunad habig sa saydkar. Pagyanghag nako gikang nagyaka habig sa motor kay nagtiwas lagig lubag sa tuwerka human nakog kikhi sa karbon nga baga na kaayong gilukdo sa kuwaho sa piston, nakita ko ang nawong nga gigikanan sa pinaluray nga paningog, babaye, guwapa. Unya dihang naklaro tingali niya nga dili pa diay ko tiguwang ug lagmit kami-kami rang edara, mipahiyom siya ug miingon: “Aw, sorry ha? Abi nakog…”

“Hala… B-7 ra ba akong biyahe, Miss…” Wa nako kalikayi ang pagpanglad-ok sa laway (dili tungod kay may nasangit-sangit pang kalami sa puto-maya nga akong gitimo-timo ganiha; pinalit kang Kasyo-Bayot nga ako gani tong gipangutana kon tinuod bang pastor na ron siya sa usa ka relihiyon) samtang nagtan-aw sa puting paa nga mihana nag tikang pasulod sa saydkar. Aron paglikay nga dudahan niya nga nalibat kos amag sa iyang paa, nagpalamulamo kog hakop sa set sa liyabe ug gibalik sa toolbox sa simod sa side car. “Mud-an nya kos taga B-9 kon mosulod kos ilang linya. Hibawo ka, linya-linya man god mi dinhi, ruta-ruta sad.” Milantaw-lantaw kos bantaawng tulo ka daplin sa paradahan nga naglikos sa lapad nga nataran sa merkado sa Bogo: gikans groserihan ni Angie-Domie hangtod ngadtos baligyaanag magasin ni Susing; gikans Royal Pharmacy sangko sa tubaan; ug gikans ikaduhang tindahan sa Bulacan Thrifti Mart (nga karon nagkanihit na ang mga baligya, ambot ngano kaha) hangtod sa Ricardo’s— dinha nay nag-estambay nga mga traysikol wa pay labot sa mga estrayker nga andam molabyog (pero klaro kaayong naglikay-likay kang Tayding-Lab-asera nga nagbarog duols iyang tarima, sigeng pangamay, ihatod kos Nailon, Dong, kay miabot na ron ang mga mananagat nakong suki kutob si kinsa ang molabay, kay gawas nga pang hebiweyt dibisyon ning bayhana; di gyod kamaong mopadangog sa drayber nga maayra bag di ta hapit na lang himoong boy-boy, lugar dihas ka Malait, Dong, kay hapit tag tubig— hapit sa tag gas, Dong, ilang Eddie Dilaw— hapit sa diay tag palwas lubi, Dong, sugnod, ilang Mely nga abi nimog dako-dako gyog iplete kay marawon-rawon god nimo ang tibuok merkado apan inig-abot nimos ilaha, heeesusss! modayog ingon: “Grabeeeng mahala na man ros plete, uy; ihatod gyod ko didtos duols among pultahan, Dong, kay kanse tas plete ngiyawa” dayog tunol og tibuok singko pesos nga naglangsi lang sa daghang namilit himbis sa tamban-tuloy, sarang ataya!). Ang paradahan/tamaan ra para Guadalupe ang way nag-estambay nga traysikol (kansang mga drayber, mga nawong ray akong nailhan, igo ras pagyuyango-yango ug mumira-mira sa bisan asang dapit magkasugat-sugat labi nag sa lagyong mga tabo: San Antonio, Goyong, Ilihan, Kawit, Tambongon).

Humag panap-ong sa iyang ilong sa binitbit nga panyo, miingon: “Nagdali man god ko. Ihatod lang ko, bi?” Misugod na siyag tikang sa pinasobra nga tapaludo sa saydkar bisan wa pa siya makakitag timailhan kon mosugot ba kog dili. “Mosabot ra tingali ang mga drayber para ngadtos amo, uy, kay wa pa god sila dinhi.” Nanighapon kuno siya dinhis lungsod gahapon kay may giduawng karaang klasmeyt su’d dinhas Pedro’s Compound ug wa siya kahibawo nga ligas na diays pamahaw ang biyahe para ngadtos ilaha, Guadalupe.

Morag sakto siya sa katarongan, da. Gawas pa, unsaon nako pagbalibad nga maayo na man kaayo niyang pagkahimutang sa unahang lingkoranan sa saydkar. Pero: “Morag kanse man kaayg ikaw rang usa, Miss. Paabot-abot sa tag laing pasahero, ha, bisag usa o duha ba gyod nuon para makatabla-tabla tas gasolinag 2T.”

Ang tinuod, gusto kong moingon siya nga bayran lang nako ang imong balig usa ka biyahe pero matay, nagpaugat pod ang kanahan. Di man sad unta ko makaingon nga pobrehon siya kay sa iyang pamanit, artehon ug sitsirika man kaayo nga gipalutaw sa hayag niyang meyk-ap. Gani, ang iyang pahumot miilog man sa kalangsi sa akong saydkar nga wa nako kahugasi gahapon human nakog hatod sa isdang baga-baga (nga usahay nganlan namog awtobus kay ang kolor ining isdaa parehas gyod sa pintura sa mga trak ni Corominas: puwahon nga dakoog mata, way ayo tuwahon, sugba ra gyod, un-onan ba hinuon, pinauga) ni Marlinda-Biyuda sa tabo sa Ilihan.

Apan sungog sad tingalis kapalaran, wa gyoy laing pasahero nga miabot. Nahibawo ko nga udto-udto sagad ang kusog nga sakay para Guadalupe pero nanaghap ko nga naay taga Guadalupeng pasahero nga nasaag arong mga orasa ug nia sas palibot lang sa merkado, nagpaabot-abot sag kasakyan. Ang mga taga didto gong dapita tagsa ra man motugbong nganhis Bogo kay, gawas nga mahal-mahal lagi ang plete, magtultol na man lang sila sa ilang pangarbon matag tabo— Huybes ug Domingo— para dala na lang pong panimba apil na ang bisan unsang katuyoan sa lungsod.

Nagsigeg panaguto, pangusmo, panuguto, pangusmo ang babaye. Duna siyay gibagulbol nga siya ra say nakaklaro og unsingalan to. Nakasabot ko nga gusto siyang makaulig temprano. Pero ahak, na! Labaw pa nakoy nagbitik sa utot kon siya rang usa akong kasaran paglabyog. Ang iyang kaguwapa dili ikapuli sa gasolina nga magasto para ngadto lang sa Guadalupe, sa akong kuwenta-kuwenta lang. Hinuon, di lang ko kaseguro kon di ba nako siya idagan, libre pa gani tingali, kon: ibutang ta pananglit nga uyab mi, kay kapila ra bay pagpaplat-plat, uy, magpadaot-daot bas makina hala, palyado man akong spark plug, Day Kolasa (depende kon unsay iyang ngalan) ato usa ning hinloan, ligwatan aron mopino ang kayo, unya suot dayons pila ka tudling sa katubhan sa mga Dy aron lahi ang hinloan, lahi ang ligwatan, lahi ang pakayohon. Apan, hesusmaryang balaan! Nangita kog kuwarta, dili hinigugma.

Laing katarongan nga nakapakulkol sa akong kursonada paghatod niya mao sad lagi ning kalay-on sa Guadalupe wa na lay labot sa libaong nga morag mga buho sa sungkaan nga gipang-atang sa tunga sa dalan. Unya, dako-dako sad god ning Guadalupe. Uroy kon adto ni siya magpahatod sa bawnderi sa sunod baryo, sa Kumbado ba o duol adtong gipuy-an nilang Rizza Costramos, klasmeyt sa uyab nakong estudyantes CRMC sa una, Lorena Lahoylahoy— hesussss!— puwerteng layoa! Maaylagig makapasahero ko inigbalik, pik-ak-pik-ap, unyag hanoy lang? Maong, aahhh, paugat sad ko. Ada, mibagulbol pod kog ako nga ako ra say nakabatig nakasabot.

Apan bisan ning mga orasa karon, saylo na tingalis tingpamahaw (kay ang puto-maya nga gibangil-bangil nako morag nawad-an nag kalag su’d sa ginhawaan, haw-ang na, lami na kaayong ihigop og tinuwang kitong didtos karenderiyang Henry, kinamot lang kay ang maglugsot nga kan-ong mais sa gingi-gingi sa tudlo makatabang man pagpalami sa pamahawng inato, linarang ba nuong pawikan paresag puso, aguyyyy, haskang lamia labi nag balahan og bugnawng Jaz o Sparkle ba), wa pa gyoy bisan usa lang ka traysikol nga para gyod Guadalupe kay ako na lang unta ni siyang pasakyog lain. Nangabli na lang ang mga tindera sa JM Agrivet, wa gyoy bisag anino na lang sa laing pasahero nga para Guadalupe. Tungod sad tingali kay B-7 lagi tawon ang sipra sa akong traysikol. Di sad ko kasinggit nga “Guadalupe mo dinha, Nang, Nong, labyog ni…” kay basig mabatian kos taga BTO, na, samot ang demalas. Buot na unta nakong pakanaogon ang babaye sibaya bag unsa siya kaguwapa, unsa siya kasitsirika. Apan nakahunahuna ko sa bag-ong giseminar sa taga BTO nga kamong mga drayber, aymog pamilig pasahero aron makaingon ang taga lagyong lugar nga buotan kaayo ang mga drayber sa Bogo.

Giagian na lang ko nilang Pauling, Aran, Eddie-Gamay nga gisakyan sa mga lab-asera sa Nailon. Miagi sad si Wilmer nga nagkarga sa mga suki unta nakong estudyante gikan gihapon sa naandan nakong ruta: Siocon-Nailon-Gairan-Bag-ong Karbon. Matay, hurot akong ibog nila nga sayo pa gani kaayo, puyde na gani tingaling mopahuway ngadtos bagsakan, magtong-its-tong-its, hantak-hantak bag ginagmay kon magkamingaw ang tamaan… libre nang datahan/adlawan sa Norkis (kay sagad ning among mga motor inutang man tawon).

Pinugos na ang pangigham sa babaye. Miaksiyon nag kaguba iyang nawong sa pinugos gihapon nga pangusmo. “Unsa, di pa gyod ta manglarga? Kon nanglarga pa ta ganiha, hagbay ra unta tang naabot. Mao gyod ning mga drayber ba, idugay-dugay kag larga aron hagdon nga pakyaw na lang. Ayaw pamilig pasahero, uy. Mora pog unsay baho ining imong traysikol nga mamili man kag pasahero.” Nangluwa siya.

Labaw pas gipitkag lastiko akong dunggan. “Di baya sad, Miss. Kon mamili pa ko, ikaw na tingali ang kinaguwapahan nakong napasahero sukad kong nakat-og gunit sa manobela. Ako na tingali ang kinasuwertehan kay nakapili ko sa unsay angay pilion sa usa ka drayber. Na’ay, kita ka adto nila, o?” Gipabudlot ko ang akong simod ug gitudlo si Celso nga nagsigeg katawa, nagsangkiig sa manobela, ang iyang panan-aw nagtapon-tapon diri nako ug sa babayeng ako rong pasahero; da, hapit lagi mabanggang amaw sa pinasobrang gutter duol sa ayohanag relo ni Narding Susvilla. “Ibog gani tingali kaayo nako na ron sila kay sa kadaghan sa mga drayber, miabot na man kunog kinyentos kapin, wa pay labot anang mangawat-kawat og sulod dinhing taga Medellin ug diin pa nang uban, atay! mayra bag may mga prangkisang mga animal… sus, ako gyoy imong napilian! Pero sabta sad god tawon ko. Buhi-buhi lang god ta. Esmol taym ra god tawon ning amo. Kuyaw pa kaayo. Kibawo ba sad ka nga iniggunit namo sa manobela, tua nas menteryos Corazon ang pikas namong tiil?” Wa na lang ko mokomentaryo bahin sa giingon niyang lang-ig nga baho kay tinuod man sad, hehe.

“Ah, di na namo na problema. Unsay gusto nimo? Mangadto ba nuon tas BTO? Kibawo ba ka kon ig-unsa ming Danny?”

Mosinghag na gyod unta ko, kahunahuna ganig laparo sa babaye bahalag mangapreso, kay gibatyag nako nga napanamastamasan ang garbo nako isip traysikol drayber nga labihan nakong amping bisag pinobre lang ni, ginagmay lagi. Apan paglitok gyod niyas ngalang Danny, mora kog daob nga gikalitag ihi, nawad-an sa umoy. Si Danny ang dako-dako sa BTO. Mikalit lag sakdap sa akong alimungawong ang gisugilon ni Eddie adtong may pasahero siyang “gitigbas” niya gikas pantalan. Naatol man sad god to nga dad-onon sa Verallo iyang anak-kamanghoran kay na-dengue man kaha to. Sus, anak man diay tong Danny ang iyang natigbasan. Nabawo lagi siyag luhod-luhod kang Danny nga di lang siya embargohas prangkisa…

AW, kon hawod lang sa padaganay ang gipangita, makasulti silas Pauling, Eddie-Gamay, Tata, Wilmer ug kinsa pa nang mga tigbiyahean sa ruta sa B-7 kon kinsa gyoy giilang haring gangis mopadagag traysikol. Daghan na ang mibadlong nako nga hinay-hinay lang, Bay Ting, unsa may dalian nimo nga daghan mag suplay sa bendita si Padre Figues kon panahon na gyong mangatubang tang Sampedro (labi na adtong kakita gyod sila kon giunsa nako pagpapilit ang bumper sa akong traysikol sa traysikol sad sa Celang’s Bakeshop nga puno sa pan para deliber, mitila-tila nas 100 kph ang akong speedometer, nga kon tan-awon sa layo, matod pas hinubay ni Girmo, mora na kunog iro nga naglambang ang duha ka traysikol). Pero matayg patuo ba ko. Sa paminaw nako, ang kagawasan nga makab-ot sa tawo sa tulin nga padagan lupig pay kagawasan sa utang. Ug puyra pangandoy, wa pa gyod nuon ko kasuwayg kadisgrasya nga unta, matod nila, harabas man kong mopadagan. Tanang pasahero nga misakay nako, kaluoy sa Diyos nakauli sa ilang destinasyon nga kompletog ngipon.

Basta magdangadanga na ganis linyahan ang traysikol nga binudlisag asul, kansang gitakod nga motor mao ang Yamaha RXT-135, daghang pasahero ang mangluspad ug gani ang uban, dili na lang gyod mosakay, dayog tulibagbag ah, wa man kaayo ko magdali ba mag-antos lag paabot kon kang kinsang sunod daganon, sagad adtong Pauling kay kuno tiguwang busa kumpas ang pinadaganan. Silang tanang taga didtong dapita nasayod nga inigsaylo nako sa ilang Pidang sa Gairan, diin wa na kaayoy balay, ang makina sa akong traysikol mosugod nag satong nga morag may sakay nga pugante nga hadlok hiabtan sa mananakop, labi na kay tanos kaayo ang sementadong dalan paingon sa Nailon.

Ang mga drayber sa habalhabal kun traysikol nga nagmanehog susama sa gidrayban nakong modelo (nga largohon lag litok— 135), makatestimoniya sa pagkapanuway modagan ning motora (puyra lang adtong mga habalhabal drayber gikan sa San Remegio hangtod sa Daan Bantayan nga nangasensiyo ang bagulbagol, gipatay lagi ining 135, gipatay nga way preso-preso). Tinuod nga lupigon ni siya sa arangkada nianang four-stroke nga Honda nga maoy uso ron, 155cc man kuno ang displacement ana. Maayo sad baya na modagan labi nas arangkada. Pero ako mismo makapamatuod nga anha makita ang katag sa subidas Libjo labi nag kargados isdang binanyera kay mapugos man ang drayber pagpalahutay sa primera-segunda. Kahibawo ko nga pugdawon ang clutch lining sa mga four stroke dinha kon ilang i-half clutch-half clutch kon di na madalag bira sa primera aron lang makapatong sa patag sa Caduawan. Sa patag sad nuon, kon motila na sa 80 kph kining 135, mabati dayon ang hadyong sa turbo (kay mao niy ilang ingalan sa morag bao nga nagtakirong ilawom sa tangke nga, segun sa esplikar ni Baristo-Mekaniko, modugang ning piyesaha pagpaentra og hangin sa makina pagpiga og dugang puwersa) nga morag duha nay nagbunlot nga makina, ibugok-bugok lang hinuon lagi ang gasolina, pero ang dagan makapasaad sa mga pasaherong taslakan nga sus, kon makaabot lang kos amo nga way tatsa, managkot gyod kos kang Sr. San Vicente Ferrer o sa Migo Poy ba kaha sa Antipolo. Sa akong paniid gani nga bisag menoran pa nimo gikan sa dagan nga otsenta, ang makina mora lang gihapog gisudlag demonyo...

SA pupasiplat nako sa samin, siyok kaayo ang dagway sa babaye. Pagsaylo namo sa eskina sa mga dalan Dela Viña ug Capt. Aballe, igo lang kong mirespetar og tunob sa preno dungan ang pagwilwig gamay sa manobela kay mitabok si Ma’m Baring, maestra nako sa greyd por (nga bisan kanunay kong hilabayan og tsok hoy, Osting, Eustaquio… eyes to the board mirespetar man gihapon ko niya). Nahakupot ang babaye sa dasbord nga morag nakalimot sa nahinawayan niyang kalangsi sa akong traysikol.

“Ah… eh… hinay-hinay lang sad kay morag kusog ra ning dagana. Wa man kaayko magdali ba.”

Ah, wa koy tingog-tingog. Sa hunahuna nako, mmm, kusog god tawon, di pa ni mao, Day. Tan-awa nya, o, ig-abot nato didtos gamayng tulay duol-duol nas Guadalupe, tan-awon natog di ba ka kuyapan sa kalisang kay di gyod nako menoran, targeton ra nako ang running board sa tulay nga kahoy, kalusnagon na ra ba to, lubagon gyog tamas ginhawa ang gasolinador. Sukad karon, di na ka kalimot nakong koleraha ka ug kining biyahea ikapanulti nimos imong anak, sa imong apo, sa apo sa tuhod, sungkod.

Nakita nako nga misugod nag tubod ang iyang singot. Misugod na sag kaanod ang iyang meyk-ap. Mora nag nukos ang iyang nawong nga nag-usab-usab ang kolor—moputi unya moitom. May witik sa katagbawan nga akong natagamtaman.

Namatikdan nako ang mga welder sa Chremjem Metal Craft nga nahanunot ang mga nawong paglingi kon kinsa kining drayber nga morag giyawaang nagpalatos-latos og dagan bisag nia pas bisinidad sa lungsod. Mikilab lang sa akong panan-aw ang tindahan ni Seng Kee (nga unta ganahan man kaayo kong molingi-lingi dinhi kay naay bag-ong tindera nga guwapahon; si Tata maoy unang nakadiskobre nga puwerte ganing sukoang Luz pagkahibawo nganong adto nas Tata magpalitag 2T nga naa man untay daghang namaligyag takos-takos lang sa merkado). Sa Parke, gipara kog mga estudyante pero wa ko patental, bisan ganig menor na lang, puslan man ning inatay ning lakawa ni. Unya mikurbada kos ilang Porsing Luna (diin nasiplatan nakong dinha ang tiguwang sa pultahan sa gipaabangan niyang puwesto kauban si Gremer Reyes kay parehas man ni silang rayter; di tingali ni sila maayong rayter kay di gyod ko kasabot sa ilang mga sugilanon, gawas lang kon gitikgitik kay maayo kaayo ni silang manuwat og ingon ani, lagmit bahin na sag gitikgitik ilang giestoryahan ron, atngan nya nako sa Bisaya kay mao man niy kalingawan namo kon hinay ang pasada maudto, kana lagig mabinlan pa kog kinabuhi ining biyahea, animal!).

Paglugsong sa CRMC, nasundan nakos Cleto (Anacleto gyod ni siya pero usahay nganlan nakog Clitoris ning tawhana in onor adtong nabasahan nakong estorya sa Bandera; Iningles man diay kuno nas tinggil nang pu’nga, sarang kinataw-anay namong mga drayber; otro sad ni siyang nakakat-og panigbas kay manganakay tawon iyang asawa nga tinaban kuno niya adtong nagdrayb siyas serbis ni Dodong Junnie Martinez sa Cebu City) nga para Hagnaya tingali, apson ang biyahe sa lansa para sad Sta. Fe. Inay mopreno gisantak-santak nuon nakong gasolinador. Da, pidpid laging amaw nga nakamatngon nga gisangkil-sangkil ang luyo sa iyang mud guard (nga di na nako mabasa ang CLETO THE GREAT nga iyang gipaletra didtos ilang Berong Escolar kay nabulit ni ron sa lapok, ambot diin ning katunggana niya makuha ang iyang pasahero ron). Pagtungas nakos Esso, gipiga nakog maayo ang segunda, pinakagit gyod. Didto na nako ipawos ang tersera duol-duol nas simbahas Iglesia. Paskang ngilngiga! Ang tingog sa makina, morag ayroplanong nawad-an sa giya.

Sa napanid-an nakong kusog sa motor— kon kusog lay gipangita— wa koy ikasulti. Wa gyod gani mokala o moaksiyon bag overheat kay sakto man sad ang ariya sa bomba sa asayte, 2T, plas pang bag-o laging gidekarbonays ang piston sa deposito sa karbon. Wa say kabalak-ang platino kay CDI man ang electronic components ining 135.

Pagsaylo nas munisipyo, nakita kong morag sinilhigan ang lapad nga highway paingon sa Cebu City kay wa gyoy bisag usa na lang ka sakyanan nga nagtikawtikaw. Gitarap ra nako ang gamayng bahada sa Marcella hangtod sa FRVMFC. Karon, duha na ka kamot sa babaye ang nag-angkla sa duha ka kilid sa saydkar.

“M-monaog na lang ko. D-di pa k-ko gustong m-mamatay…!”

Kini bang naa tay gidahom nga isulti sa usa ka tawo, bisan pag hagawhaw ra o naa ba kahay laing langas (sama lagi ining badyong sa makina sa motor karon) nga makasamok sa atong pagpaminaw, tataw man kaayo, tataw nato ang unsay mogawas nga pulong sa baba sa tawo, morag panultihon sa salida nga dugay na natong nakita. Mao na. Mao ni ron. Tataw kaayo nako ron ang iyang gisulti. Pero haym ba… nagpabungol-bungol lang ko nga wa kunohay kabati tungod sa kakusog sa andar sa makina nga nagpakita sa kaandam niining mobunlot ug labaw pa sa gikusgon sa dagan niini karon, 100 kph na.

Miaksiyog kunol ang kuwarta martsa sa tungason paingon sa eskuylahan sa Montesorri. Gilibkas ko ang tersesa, kanaog sa segunda. Pautong na man. Gipasiplatan nako ang side mirror. Mmm, way nagsunod. Sa unahan, ang kagang-kagang rang trak sa Bogo Fire Station ang akong nakita nga may purohang ikasugat. Pero kahibawo kos dagan ining traka kay adtong pagkasunog sa Campari, uling na man lay ilang naabtan (ug nga bisan pag naabtan nila ang dakong kayo, unsa pa may ilang ipasirit nga ang kakusgon sa tubig sa busloton nilang tangke, mas kusog pa man tandi sa sirit sa ilang hose; sarang ahaka, kusog pa tingaling ihing Konsehal Dading). Busa, nakaseguro ko nga di mi mag-agbat, mag-ilog kinsay unang makalusot sa simangan para ngadtos Guadalupe, maunhan ra nako silang Fire Marshall Tosong Estudillo.

Ang traysikol nga wa kabatig menor, miaksiyog barag sa kurbada dayon nang sulod sa entrada sa Dakit Elementary. Kadtong mga estambay sa tindahan nilang Pilar Catarata (nga tua nas Merika kay nakabanag datong Kano nga tag-iyag paktorya kunos tsokoleyt, ambot tinuod ba, mao may estoryang gipalakaw sa mga reporter sa radyo-baktas sa lungsod), nahanunot ang mga nawong diri namo. Namorag sigbin ang traysikol nga nagkalingawg layang nga namili-pili sa di kaayo lawom nga libaong nga parte sa dalan. Karon, dili kay tingog ras motor ang mabati kondili hasta ang hagurob, hinugangkol, inigot, ug linagaak sa bisan unsang luag-luag nga parte sa traysikol kay gisugdan nag bola-bola sa libaong nga di makaog iro.

Maoy giseguro nakog libre ang pangunahan ug pangulhiang ligid sa motor batok sa libaong (kay sarang mahala ra bas bearing sa Bogo Cycle; naay sa ubang namaligyag replacement parts, barato-barato ra, pero mora mag pinangahoy na sad adtong mga motor nga daan-daan na, ingos Paran). Ang side wheel nga nagsamual sa libaong (nga makapahinumdom sa pangutana kon hain na ang gobyerno dinhing dapita), nahaitsa-itsa dinuyogan sa pagkinagiit sa sidewheel spring. Ug sa usa ka pagkilab sa akong kahimatngon, ang babaye dinha na sa sawog, nagyaka, morag nalibang nga gitubol, nagkupot sa patonganan sa lingkoranan (kay karon wa na dinha ang lingkoranan, ambot diin ra kahang libaonga mahaitsa, bag-o ra ba to nakong gipa-upholster sa kang Tonying Pabillon), nagpuli-pulig sudlot ang iyang luha ug sip-on. Alsa og diyotay iyang sampot kay kon iyang iyaka gyod sa sawog, ambot kon di ba kaha madugmok ang iyang pangiyoran sa ngilngig nga inayagay sa traysikol.

Dili na usa ka babayeng guwapa ug sitsirika ang akong nakita sa samin. Kon unsa siya kaguwapa ganiha didtos merkado, siya karon ang babaye nga di pangandoyon bisan sa kalalakin-ang apikig nawong: ang iyang meyk-ap gibanlas na sa iyang luha— ang lipstik nayutik na sa iyang sip-on— ang iyang kaarte nahimong pulong sa pangaliyupo nga, bisan di nako mabati taliwa sa nagkagubot nga kalibotan sulod ning biyahe namong sinukdanay sa kabuang, nakapatagbaw sa gipaabot nakong linugdangan. Ha! Hala, sumbong! Bisan pag adto ka sumbong kang Secretary Lantion o bisan kinsa dinhang dagkog tai sa LTO, di tika atrasan! Mmm… wa man gani sila kalimpiyo anang mga pikser sa ilang opisina!

Paglugsong nakog gamay saylo sa Alpine Subdivision, tul-id na ang dalan— tul-id, patag, mga kapis duha ka kilometro tingali ang katanos— pero mao ra gihapon ang giladmon sa mga libaong, abog pa bay imo. Apan wa na nako hunahunaa ang mga libaong. Ang nagdayak sa akong hunahuna mao ang mubong tulay sa di pa moabot sa Guadalupe. Kining tul-id nga dalan maoy himoon nakong lantsing pad sa kataposang hurnada ning akong kabuang, kon kabuang man ganiy itawag ini. Anhi nako ipakita ning bayhana ang kamangtas nga wa pa gyod tingali niya masinati sukad siya nakakita sa kahayag sa kalibotan.

Segunda, pautong. Tersera, pautong gihapon. Dayong libwas sa kuwarta. Ang turbo sa akong motor morag nakakat-og kabuot sa akong paminaw, morag dinha ra sa akong kamot ang iyang paghiyak, ang paghigop og dugang hangin abag sa akong laraw sa dugang puwersa sa makina. Kon unsa kakusga ang hagiyong sa makina, ang hilak sa babaye, (aw, di lang kay hilak, tiyabaw na gyod) mora pog may iyang turbo— giturbohan sa iyang ilong nga dili hangin ang gihigop kondili ang linghod nga sip-on nga di ra ba sad niya masaphid kay ang iyang duha ka kamot morag iya sa usa ka tawo sa kahimtang nga kahulgonon sa pangpang, di gyod mamuhi bisan pag magkinaunsa ang kalibotan.

Karon, naklaro-klaro na nako ang mubong subida. Inigtagkas nako anang sagkaona unya lugsong gamay mao na ang mubong tulay, kahoy. Ang speedometer mihawok na sa 110 kph (kining tingoga hinuos makina kon di pa lang libaongon ang dalan, lagmit mipilit nas 140 kph). Di na god unta kinahanglanon nga mo-low gear pa kay ang kalatos sa dagan nga gihandos sa kabug-at sa traysikol, igo nang makatungas sa gamayng subida. Apan aron mamentenar ang kaisog sa makina, mitersera gyod ko, pangandam lagi sa tinguhang pagpalagpot sa espiritu ning pasahero kong turtugok og utok.

Sa dihang nahatungtong na ang traysikol sa kinaibabawan sa tungason, nakita ko na ang dapit nga nahimutangan sa tulay. Dili tiaw ang akong kahibulong nganong dunay daghang traysikol (nga nailhan nakong pulos ila sa taga B-9) didtos pikas tampi sa tulay. Unsa ba kahay nahitabo? Nia ra man diay ning mga karaho magyampungad dinhi mao diayng way tawo tong ilang tamaan, di unta ko kahatod ining pasahero nakong nagdala las tigaw.

Ang dugang pa gyod unta nakong paglubag sa gasolinador, nga nasugniban sa mitubong hambog sa akong kahiladman labi na kay nia diay magtan-aw sa pagahimoon nakong show, kalit lang nahauknol. Wa koy nakitang tulay nga kahoy, ambot kon hain ra, natiwas na tingalig kaguba.
Ning kakusgon, plas pa nga lugsongon lagig gamay, wa na koy kahigayonan pagpahunong sa motor. Dili na akoy nanag-iya sa kontrol sa distansiya ngadto sa tampi. Ang dagan nga akong gikalipay kaganiha karon nahimong usa ka urom. Kon akong prenohag kalit, di kaha ko itrapo ngadtos daplin, pidpid bas katubhan o sa unsang mga sabod-sabod dinha sa daplin sa dalan? Mao nga…

MGA anino sa mga tawo ang akong nakita, naggabas-gabas. Nagkalandrakas ang mga sulti, pulos gikan sa kaibabawan. Pero wa koy naklaro kay morag nabungol pa ko, dili lang sa tingog sa motor, kondili sa kawras kaulaw, bisag di na lang apilon ang kakuyaw sa nahitabo.

“Sus, ang kinangilngigang mopadagan sa B-7 maayong pagkahulog sa putol nga tulay sa Guadalupe…!” Sa akong kukarkulo mao gyod to, labing menos, ang unod sa mga sulti-sulti didtos kaibabawan gikan sa mga drayber nga morag nakalili og nagremedyohay dinhis ubos.

Hesuusss, wala na koy karsadang nakita! Mga kabaw nuon nanglumpat, nanungtong sa bisan hain sa duha ka kilid sa nagkakighod nga sapa diin sila gipanghigot; nangakugang sa kalit nga tinugibaw di pa lang dugay. Wa sad ko moyanghag kon kinsa ang nanan-aw kay gilikayan nako ang mga matang maluluy-on, nga seguradong para gyod nako, karon nabanabana nakong nanagdungaw tingali sila dinhi sa sag-od sa sapa (nga gipuy-an lang unta sa mga uwang ug piyo).

Di ko angayng moyango nila, sama sa pagabuhaton sa usa ka bohemyo nga drayber kon ikahinagbo ang isigkaingong drayber, kay gibatyag nako nga di ko ron drayber parehas nila. Wa koy kalahian sa manikopayg kasili nga nabulit ang lawas sa lapok (tai pa gyod gani tingalis kabaw kay duna may morag di maayong baho nga miesponghar sa palibot) niining lunangan nga akong natimpasawan. Paghibalik sa akong alimungaw, nakita nako ang babayeng akong pasahero nga maoy pagkahumag lugit sa iyang estep-in, gibitbit, ug dayong bigiw og dagan, way lingi-lingi, wa gani magbilin sa iyang pamilete, nagkalubong-lubong sa tagatuhod nga lapok sa sapa nga talihubas na, subay ngadto sa unahan nga wa na ko masayod kon asa sangko, wa sad koy tinguha nga masayod, peste!

Paglingi nako sa pikas kilid, nasabak sa hanap-hanap pa nakong panan-aw ang akong traysikol nga morag anananggal nga nagtuwad (kon tinuod man nga magtuwad ning tagibanwaha kon maoy nay moatake), ang atop na lay naggimaw. Maayong pagkaugbok sa simod sa traysikol sa lapok, nagburo-buro ang makina nga daw nagpahuwas sa iyang kapungot (kay ang tambutso gisugdan nag sunop sa lagom-lagom, baho-baho nga tubig), unya namatay rag iyaha, maay gani kay siya ra, ako buhi-buhi pa— oo, buhi pa, pero gihinay-hinayg patay sa kauwaw sa makasunog nga mga panan-aw. Hapit na gyod unta manglighot sa akong baba ang labing hagtik nga pamalikas pahinungod niining lapok sa sapa nga naugbokan sa akong traysikol— ang baho nga lapok nga maoy mipakauwaw nako atubangan niining mga drayber… apan mao ra sang lapoka ang miluwas nako nga karon, kon di pa tingali tungod sa morag kutson nga kahumok, mabinlan na lang tingali kog pipila ka piraso sa ngipon, gusok; panit ug unod mangahukab tingali, tuwaytuway mangatangtang, patay pa gyod gani tingali. Ang pamalikas nahimo hinuong hilomon nga pasalamat.

Sama sa babaye, gihinay-hinay sad nakog ligwat ang nalubong nga tsinelas, ug mihangad sa mga drayber, gidawat ang tanang panan-aw— ang maluluy-ong mga panan-aw— samtang sa akong pandungog nahimong bakgrawon ang inga sa lisang nga mga kabaw… (TAPOS)

-- OMAR KHALID

Medellin, Cebu, Philippines

ang kalibotan kong walking distance, o sa pulong diin ako matinud-anon

Dalang Ramos, udtong tutok. Nagrakenrol ang akong tiyan samtang nangita og ATM. Ug tuod, sa unahan, ang BDO adunay ATM sa gawas niini, bakante. Tambag nila dakong usik sa kwarta kon adto ka mo-withdraw sa ATM sa laing bangko. Paksian og diyot nga charge, matod pa. Apan, unsaon ta man, gahi’g ulo. Tomguts na pod.

P500 lang, igo na nis paniudto ug pamiliti kon asa man ko ilabyog sa akong puol. Sa wala pa ko nahuman sa akong transaksyon, adunay gamayng kasikas sa atbang. Usa ka bulingit nga bata gialirongan og tulo ka gwardiya ug duha ka pulis. Pipila usab ang mga lumalabay nga nasangit sa maong kasikas. Sa akong luyo, naay tawong nagyawyaw, “Mao lang gyapon, di na mapriso. Minor god na,” matod pa sa maong tawo.

Mitabok kos dalan ug miduol sa nagtapok, nag-anam og kakusog ang danguyngoy sa bata. Naghilak kini samtang nagkupot sa duha ka puthaw nga tubo nga giyatakan masigkatumoy sa duha ka gwardiya. Nagtiyabaw nga mihangyo ang bata, “Ako-a lagi ni, kuya. Wa ko ni kawata,” pakiluoy pa niya. Nagyawyaw ang usa ka gwardiya, “Mao gihapon ning bataa nga nangawat didtos luyo,” niya pa.

“Nasakpan na ni namo kadaghan!” Mihana kini siya’g sumbag sa bata ug miingon, “Hadlokon og media ba, dapugon ta man ka gyod ron!” Mitan-aw kini siya sa mga lumalabay nga nasangit sa maong kasikas ug miingon, “Ako, maglagot gyud ko’g kawatan. Angay ni silang pamatyon!” Ang batan-on nga pulis mihulbot sa iyang radyo og mikontak dayon sa labing duol nga presinto kay iyaha unta nga ipakarga ang bata.

Padayon nga naghilak ang bata, “Ako-a lagi ni, kuya!” samtang naningkamot og bira sa duha ka tubo. Nagbarog ko sa atubangan ning tanan. Ang bata usa lang ka tikang gikan sa akong tiilan. Buot unta pod ko moyatak sa maong tubo, dugang gibug-aton batok sa kawatan. Apan buot sab kong molangkat sa mga tiil sa mga guwardiya palayo sa tubo aron buhian ang itomon kaayo nga bata.

Ang atong pulis nga nanawag sa presinto, mikalit lang og katawa, lagmit adunay kataw-anan nga nadunggan sa radyo. Ug miingon dayon kini, “Mao lagi, wa tay masapi ani.” Pagkahuman niya og storya sa radyo, miingon dayon kini sa bata, “Kadaghan na man diay ka nasakpi, dong.” Milingi kini sa gwardiya, ug miingon, “Wa man kahay reklamo ang tag-iyas tubo?”

Wala motubag and duha ka gwardiya, milingo-lingo lang kini nga dalang panakla apan nagpabiling nagyatak sa tubo. Niining tungora, adunay gamay nga kaamgo nga misanting sa akong hunahuna. Dili moralista ning mga gwardiyaha. Ang pagyatak-tamay nila sa bata walay kalabotan sa trabaho o sa tagsa-tagsa nilang moralidad. Walay nagsugo kanila. Usa lang ang nagtukmod kanila nga moyatak sa tubo aron kapugngan ang pagsibat sa bulingit nga bata. Ah, selos. Usa ka dakong pangigi. Naibog sila sa nabuhat sa bata. Namuti sa dakong kasuya ang ilahang kalimotaw tungod kay nabuhat sa bata ang hagbay ra nilang gitinguha apan wala mabuhat tungod sa dakong kahadlok.

Pipila ka higayon, mibati sila’g dakong kaibog, gusto usab sila mangawat og tubo, apan sayod sila nga dili kini mahimo, sugo ug subay sa saktong binuhatan. Gusto nilang silotan ilang kaugalingon tungod sa daotan nilang gitinguha, apan dili kini nila mabuhat. Ang pag-abot sa bata nakahatag kini kanila og saktong kapahungawan sa maong silot. Ang pagsilot sa bata, mao usab ang pagsilot sa ilang kaugalingon.

Kabahin diay sa tubo, mao kini ang headline sa Banat niadtong Octobre 24: "MGA DIWATA MIPUTOL SA TUBO SA TUBIG." Ug mao kini ang lawas sa maong balita: “Napakgang karon ang operasyon sa Catmon Water and Sanitation Service Cooperative (Cawassco) gumikan sa tuo-tuo sa pipila ka mga molupyo sa mga engkanto ug mga diwata sa kabukiran diin nahimutang and tinubdan sa tubig.

“Kini usab ang nakaaghat sa kadagkoan sa Cawassco sa pagpasaka og kiha batok sa mga “diwatahan” human nila gitumbok nga maoy namutol sa tubo gikan sa bukid aron dili na makadagayday ang tubig padulong sa pundohanan niini.

“Matod pa ni Romeo Arrabis, general manager sa Cawassco, nga usa ka pagpakaulaw sa pamasangil sa mga diwatahan nga ang kooperatiba ang hinungdan sa pagkahugno sa yuta sa bukid gumikan sa giingong kasuko sa mga engkanto…”

Sa susamang adlaw usab, sa kaatbang nga mantalaan nga Superbalita, ato usab nga mabasa ang mosunod nga balita nga giulohan og: “NAG-SEX SA SIMBAHAN: Manag-uyab naghabol ra sud sa compound sa simbahan sa Talisay; kay udto, gikalingawag tan-aw sa mga tawo.”

Ania ang nag-unang parte sa maong balita: “Haskang dimalasa sa managhinigugmaay nga naghilawas sud sa compound sa Santa Teresa de Avila sa Poblacion, Talisay City kay nasakpan kagahapong adlawa... Ang babaye gihulagway sa kapitan sa Poblacion nga si Teodoro Belleza nga maoy nidakop kanila nga nasuko pa nga gibadlong ug nanghagad pa kon kinsay mosunod…”

Pipila pod ka semana ang milabay, adunay nakit-an nga kamot nga gisulod sa garapon didto sa sanitary landfill sa Inayawan. Gi-report kini sa mga scavenger sa kapulisan dili tungod kay talagsaon kini. Gani, kalain-lain na lang nga parte sa lawas sa tawo ang pirming makit-an dinhi sa maong landfill. Usahay mga gikabahong nga mga kumagko, mga gilaplap nga dughan sa kababayen-ang may kanser, mga tungol sa wa mailhing mga pasyente.

Gi-report kini sa mga scavenger didto sa kapulisan tungod kay di lang dugay, lab-as pa kaayo ang nabalitang “chop-chop girl,” kadtong gihiwa-hiwa nga babaye didto sa Talisay. Tingali, nagtuo kadtong mga scavenger nga may kalabotan kadtong kamot sa garapon sa chop-chop girl.

Nahibaw-an nga ang kamot diay gikan sa basurahan sa Cebu City Medical Center (CCMC). Ingnon tang hospital waste diay kadto ug gipasagad lang og labay didto sa Inayawan ang maong kamot.

Pipila sa akong mga estuyante sa Investigative Journalism ang mihimo og imbestigasyon niini ug ilang nahibaw-an nga ordinaryo na diay kini sa Inayawan landfill, nga adunay gipanglabay nga mga parte sa lawas sa tawo, usa kini ka dakong violation sa balaodnon kabahin sa hospital waste.

Samtang nahitabo kini, didto sa eskina sa Sambag Uno, adunay nagtagay, nangantang dinuyugan sa gitara. Usahay, gitawag nila ang ilang kaugalingon og “whity-whity band” tungod kay lagi, kutob ras chorus ang makanta ug way tiwas-tiwas ang ilang pag-awit. Pipila lamang ka mga kanta ang ilahang mahuman, sama sa Horse with No Name ug American Pie, tag-as apan matiwas man gyod.

Dunay milabay nga babaye, ug sa dihang nasiplatan kini nila, misugod dayon sila og awit, “Beautiful girl….” Milingi ang babaye, ug sa iyang paglingi, milikoy usab ang kanta sa mga bugoy, “Aw dili di-aaayyy…”

Pipila lamang kini sa mga greatest hits sa eskina Sambag Uno. Dunay mikanta og Impossible Dream, apan sa dihang miabot na ang awit sa parteng, “To reaaaach, the unreachable….” Tungod kay pwerte na mang habuga ang mosunod, gitudlo na lang nila ang bituon sa langit, ingnon tang nahimo nilang visual aid ang langit.

Yuna pa, niining tungora, tugoti diay ko sa pagpasabot kon nganong gitagsa-tagsa ko ni pagsaysay kaninyo ang mga tipik sa kasinatian dinhi sa Sugbo diin ako nahimutang. (Hinuon, usa ka dakong irony ang pulong nga “nahimutang” tungod kay sulod ning mga katuigan, pabilin kong nag-alipasa dinhi sa akong dakbayan og wala gayud mahimutang.)

Makadaghan ang higayon nga mahimo na kong makalarga sa gawas tungod kay ako usa man ka rehistrado nga nars, apan pipila na lang ka tuig ang milabay, ania ako natanggong sa pamantalaan sa SunStar Cebu isip usa sa mga editor niini.

Matag adlaw, magkalainlaing sugilanon ang motugpa sa akong lamisa, adunay mga trabahante nga nahagbong ug nalumos sa septic tank, adunay lima ka kinse-anyos nga mipusil patay sa ilang klasmeyt atubangan sa gate sa ilang eskwelahan, adunay magsusulat nga naghikog, adunay mayor nga mora’g lone ranger, estudyanteng nars nga napusilan-patay tipon sa mga rebelde.
Matag manunulat adunay gitawag ta’g breeding ground kon diin mohinog ang iyahang materyal.

Gipili ni Sherwood Anderson ang Winesburg, Ohio; ni Gabriel Garcia Marquez ang Arataca, Colombia; ug gipili usab ni Ohan Pamuk ang Istanbul, Turkey. Ug matud pa sa manunulat ug akademiko nga si Tem Montes, si Lina Espina Moore, nagsulat usab sa Espelita St. Dili sa ingon nga buot kong motupong sa ilang kalibre, apan susama nila, aduna silay sense of place, ingnon tang diha lamang sa usa ka lugar nagtuyok-tuyok ang ilang mga sugilanon. Dinhi usab natanggong sa Sugbo ang akong mga sugilanon: sa Sambag Uno diin ako matawo ug nahulma akong kabatan-on, sa Kamagayan diin ko nasaksihan ang kangitngit ug kahayag, ang P. del Rosario diin ko nagtudlo sa usa ka unibersidad ug isip editor sa usa ka mantalaan. Ayaw og kahibulong nga kining tanan malakaw ra gayud. Sulod sa traynta ka tuig og labaw, dinhi lamang nagtuyok-tuyok ang akong kinabuhi. Ingnon tang matag istasyon sa akong kalibutan, walking distance lamang ang tanan.

Matag gabii, nagkalainlaing sugilanon ang motugpa sa akong lamisa. Isip tigsugilon, wala na koy labaw pa nga gipaabot. Kon ang manunulat ni Anderson nagpaabot og damgo aron iyang makit-an ang usa ka prosisyon sa mga “grotesque” nga hulagway, dinhi usab sa “in-tray” sa akong lamisa ang mga nagkalainlaing hulagway sa akong kalibotan.

Nagtuo ako kaniadto nga labaw niining tanan, adunay usa ka labing importante nga sugilanon. Ako kining gipaabot matag tugpa sa mga papel sa akong lamesa. Usa ka higayon, ang akong suod nga higala, mipusil-patay sa iyahang uyab sulod sa taxi human niya nasayri nga nakigkita diay kini sa Amerikano niyang pen pal. Sa dihang nagkadugo na ang iyahang uyab, dayon pud niyang punterya sa kwarentay-singko sa iyahang agtang. Milanding intawn sa headline ang akong amigo, nahitugpa ang iyang sugilanon didto mismo sa akong lamisa usa ka adlaw kaniadto, ug ang labing una nga pulis nga mi-responde dayon ngadto sa lugar diin kini mahitabo, usa usab sa among higala. Kagamay sa akong kalibotan, ug sa gikaingon ko na, walking distance lamang ang tanan.

Ug didto sa haya sa among amigo, among nakit-an nga labihan kabaga sa make-up nga gibutang sa iyahang dagway sa taga-punenarya. Imbis kami magmagul-anon, kami nangatawa kay morag bayot tan-awon ang among higala. “Kalami bang ituwad ning lungona,” sagol kamingaw, sagol bugal-bugal ang reaksyon namong managhigala.

Taliwa niining tanan, nakaamgo ko nga dili gayod moabot ang gipaabot kong sugilanon nga molabaw sa tanan. Bisan pa og sukdon kini nakong tanan pinaagi sa akong pagka-peryodista: proximity, timeliness, prominence, relevance, oddity. Apan matag tipik sa sugilanon nga molanding sa akong lamisa, parte kini sa usa ka mas halapad nga narrative. Ug dinhi, labaw kong nalisang. Labihan ka dako diay sa akong responsibilidad sa akong materyal—sa kalibutan nga buot kong itagik sa pulong.

Sa dihang gilusad ang akong unang libro sa Kahayag (pastilan ning mga pangalan!), usa ka resto-bar sa dakbayan sa Sugbo, mibati ko og usa ka law'm nga hapdos sa akong dughan. Ang pagkapatik sa maong mga sugilanon mahimo unta nga higayon nga mahiuli na kini sila ngadto kon diin man sila nagagikan. It should have been an occasion for my stories to come full circle. Apan wala kini mahitabo. Buot unta ko nga ang maong libro ilusad didto mismo sa Sambag Uno, sa Kamagayan, diin madunggan kini sa mga tawo kansang mga hulagway nanggawas sa akong mga sugilanon.

Yuna pa, mokambyo usa ta gamay kabahin sa pulong. Dihay usa ka higayon nga miadto ang among silingan sa kapulisan aron magpa-blotter sa iyahang reklamo. Matod pa niya, “Giungad sa baboy sa among silingan ang amoang masitasan.” Pwerte kunong niyang lagota kay nangalarot intawn ang iyahang mga talong ug okra, lakip na ang mga orchids nga gipangga gyod intawn niya. Nahurot kining tanan og hasmag sa dakong anay sa among silingan.

Ug tuod man, namati ang pulis kaniya nga walay tingog-tingog. Dakong relibo sa maong pulis sa dihang milakaw na ang among silingan. Apan ang pangutana: Giunsa man pagsulat sa pulis ang reklamo sa among silingan didto sa iyang blotter report? Ingon niani: “…the neighbors’ big pig bulldozed the neighbors’ many plants.” Pastilan!

Ang police beat reporter diay nga bag-ohay pa intawn sa trabaho naglibog kon unsaon niya pagsulat ang iyahang balita sa ininglis kon ang blotter lamang ang iyahang basihanan.
Apan sayod siya kon unsa ka kataw-anan ang paghubad sa pulis sa gisaysay sa among silingan. Apan naglibog kini siya. Iyaha bang ihubad sa tarong nga ininglis ang maong panghitabo o pabilin niyang isulat in its original form ang blotter nga iyahang nabasahan? Kon pananglit pilion niya ang ikaduha, lagmit kataw-anan ug malingaw ang mga magbabasa niini. Seryoso nga desisyon ang nag-una.

Ang journalist sa usa ka mantalaang ininglis nag-atubang sa dako ug makalilisang nga hagit sa paghubad sa mga panghitabo sa iyahang komunidad pinaagi sa pulong nga hinulaman. Mao kini ang iyahang tahas matag-adlaw. He is tasked to translate his world happening in a different language. Labad sa ulo kining tahasa.

Miingon si magbabalak Simeon Dumdum Jr. makausa nga, “It all boils down to competence. If you can pull it off using the English language…” Ang iyahang gihisgutan ang mga magsusulat o creative writers, ug dili ang mga journalist.

Pipila ka higayon misuway ko’g sulat ug sugilanon sa Iningles. Tuod man, nahulma kini. Apang subo kaayo palandungon nga it could never come close to home. Lahi ra gyod. Adunay gitawag og texture nga dili gyod matagik sa pulong langyaw. Tingali mahubad kini sa pipila nga mas labawng tang-an mo-Iningles.

Apan gikinahanglan sa manunulat nga magpaduol sa iyahang materyal ug ang pagtagik sa iyahang kaugalingong kasinatian pinaagi sa natural niyang pinulongan mao ang labawng tam-is nga higayon sa aktong pagsulat. Kon ang pulong ug ang kasinatian dili managlayo, anaa diha ang tinud-anay nga catharsis sa manunulat. Magawsan man gyod siya sa tumang himaya.
Ug kay ang materyal man mao ang naghatag og mandato sa pulong. Sulti pas among silingang watsinanggo, “Ang buang ray mag-Iningles.” Kon tuhoan nato siya, labing siguro, maawayan ta sa kadaghanan.

Apan dinhi tinuod sa pagsulat sa pulong Bisdak nako nakit-i ang tinuoray kong tingog. Kon mag-Iningles ko, mora ba og namustora ko nga susama ni Brad Pitt o Leonardo de Caprio. Apan putot lang gihapon, bisan unsaon. In English, writing seems to go down to mere mimicry. Apan sa Bisdak nga panulat, pastilan, lupigon pang orig nga hinapay ni Pedro Bukad, ang silingan namong mantikaon og buhok.

Kabahin diay sa bata nga akong gihisgotan sa unahan. Duol ra kaayo ang pulong “Sugbo” ug “tubo.” Gibawn ko matag adlaw ang hulagway sa bata samtang kini naghilak nga nagkupot sa tubo nga giyatakan sa duha ka gwardiya. Mitunol ko’g sinsilyo sa bata ug mihangyo sa mga gwardiya nga buhian na lang. Ug tuod man, nasulbad ang tanan. Nasulbad ang tanan, walay labot sa sugilanon nga natanggong sa akong alimpatakan.

Apan, sagdi lang. Wala pa mahuman ang tanan. Sa akong lamisa matag gabii, nag-awas-awas pa ang mga sugilanon. Ang Sugbo diin akong nahimutang, usa ka tinubdan sa way kataposang mga sugilanon. Sumpay kining tanan. Sama nga sumpay ang akong pusod sa Sugbo ug sa pulong diin ako labawng' matinud-anon. (TAPOS)

ang aktibistang gi-syphilis

“A mysterious epidemic, hitherto unknown, which had struck terror into all hearts by the rapidity of its spread, the ravages it made, and the apparent helplessness of the physicians to cure it.” --- usa ka paghubit sa sakit nga syphilis sa sayong bahin sa ika-16 siglo

I


Gradweting na ko sa usa ka inila ug dako nga unibersidad sa siyudad sa Sugbu. AB English, ug usa ka ultimo nga staffer sa among student publication. Pangandoy unta nga mahimong editor sa pamasin nga pinaagi sa ranggo, maangkon ang kagawasan sa pagpadayag ug pag-usab sa giabog ug gilawalawa nga mga sistema ug kinaiyahan ning katilingban.

Apan nagpabilin kining usa ka pangandoy kay lagi, ubos ra sa singko ang akong hayt, gamayg tingog, ug mokiat lang kon hubog. Dili katuohan, ug paita, gianggaan og Putot.


II

Mitakilid ang eroplano. Didto ko sa daplin sa may bintana nga naglingkod. Sama sa camera, ang kwadradong bintana mipakita og mga ginagmayng hulagway, mga snapshots sa kalibotan: ang panganod, mga isla sa dagat, ug ang mismong dagat nga pwerte ka lapad. Matudlo lang nimo ang mga baruto tungod sa nipis kaayong mga badlis niini sa panit sa dagat. Mao kini ang sarang argumento sa bili sa usa ka tawo, kon hisgutan na gani ang mortalidad. Gamay ra ang tawo kon sutaon, matod pa. Usa lang ka aw'm o badlis sa panit sa dagat.

Apan nahinumdom ba kamo ni Onel de Guzman? Kadtong estudyante nga mihimo niadtong “I Love You” virus sa Internet. Ang virus mikatap ug hilabihang dakoang impeksyon sa cyberspace. Gani ang mga intelligence sa Amerika ug Europa, nahulga gyud sa maong impeksyon, mibungkag kini sa pipila ka mga importanteng mga files nila.

Nan karon, kon si Onel imong pagatan-awon kon anaa ka sa daplin sa bintana sa eroplano, unsa man kadak-a ang batan-on. Adunay gitawag og mga “hacktivists”, mga tang-an nga mga batan-on nga sulod lang sa ilang hilom ug tago nga lawak, adunay mga panghulga nga nahimo sa kalibutan.


III

Tulo na ka semana ang milabay human magsugod ang klase, ug ang among editor nga si April Aquino nagpatawag og meeting, nanghatag na siyag mga assignments. Sa way pagbalibad, yango na lang tanang staffers sa iyang mando. (Kon dili pa tungod sa iyang kandiis, akoy unang mobalibad). Ania ang memo:

December 1, 1994

ATTENTION: LIST OF ASSIGNMENTS FOR THIS SEMESTER
Gaudencio Macaraya - New University President (profile)
Marie Puyo - Intramurals '94 (news feature)
Edwin Castillo - Miss Intramurals (interview)
Jesus Dorado - X'Mas Vacation (essay, brief lang)
Aimee Gonzaga - Family Day '94 (photo essay)
Gwen Soronda - Math Week (list of quiz winners)
Anne Caligner - Interview Librarian (new arrivals)
Ramer Badana - On Shakespeare's Romeo and Juliet (essay, ang iyang mensahe sa kontemporaryo nga kinabuhi)
John Lastimosa - Interview Bonel Balingit (Si Dean Balingit is a relative of the new basketball star. Try contacting her.)

NOTE: THOSE WHO ARE NOT IN THE LIST MAY CONTRIBUTE EITHER A SHORT STORY OR A POEM.

Ug tingali ba kaha nga tungod sa akong hayt, pirmi lang kong makalimtan. Mikalot kos akong ulo samtang miagbay si Ramer, ang among Lit Ed, kanako sa paggawas namo sa opisina human sa meeting.

"Tabangan lang tika, Tot. Ayg kabalaka," matud pa niya.

"Sige lang, kay basig sa paglakaw kos Colon, may mapandulan pa diayng balak."

Apan dako ang akong kabalaka. Sulti pang April, ang sugilanon ug balak mahitungod gyod sa gugma. Kuno, kay tayming man sa Valentines ang among pagpagawas. Wa koy kalibutan ana. Daghan na kong gipanguyaban (puros taas pa nako), apan pulos lang kunot sa agtang ug lisngag sa ilong ang akong madawat. Ang sarang nilang tubag: "Kaon sag baynte ka sakong bugas!" "Pagsapatos sag habog!" "Hoy kaligo!" "Akong manghod na lang!" "Luoya sad nimo, oy!" Apan matod ko: No hurt feelings.

"Asa man ka ron?" ang pangutana ni Ramer.

"Mag-beer-beer lang sa. Kuyog ka?” tubag ko.

“Moadto pa kog library. Mag-research pa kog Romeo and Juliet.” Ug dayon niyang liko sa lobby, paingon sa taas.


IV

Ang “syphilis”, pagtuo ko, gikan sa duha ka pulong: Sisyphus ug Philippines. Nahinumdom ba kamo niadtong si Sisyphus?

Si Sisyphus anak ni Aeolus. Siya kadtong gisilutan sa mga ginoo pinaagi sa pagpaligid og dakong bato padulong ngadto sa tumoy sa bukid aron lang kini ihulog og balik sa tiilan niini. Simbolo kini nga nagpasabot nga adunay mga kawsa sa kalibutan nga bisan sa paningkamot, mahitugpa gyapon sa pagkakawang o pagkawalay pu'os.

(Sama tingali usahay sa kakawang sa kalihukan sa mga aktibista, sa armadong pakigbisog. Sa mga pari ba kaha. O kawang ba gyud kaha? Aduna ba gyud kahay utlanan o bisan tipik na lang sa paglaum nga magmadauogon ang kawsa sa linupigan? Mao kana ang mga dagkong pangutana.)

Sa sugilanon pas mga Greko, bugoy, bugalbugalon ug maro si Sisyphus. Gani, kadtong gikawat ni Autolycos ang iyang mga baka, nagbilin sila og mga tunob nga adunay imprinta nga “KINAWAT NI AUTOLYCOS.” Hilabihang lagota sa utro sang maro nga bugoy. Naisahan siya sa marukoy nga Sisyphus. Gibutangan diay ni Sisyphus ang lapa-lapa sa baka og sapatos nga gikulitan og mga letra.

Kay kini man gud si Autolycos, otro sang marukoy. Sa aktong pangpangawat, mahimo kini niyang wagtangon sa panan-aw ang maong butang. O kon di man, mahimo kini niyang usbon. Sama pananglit sa taming, mahimo kini niyang himuong bakos sa iyang pag-ikyas. Mahimo usab nga siya mismo mawagtang. Watsinanggo kining kawatana ngas Autolycos, mao tong gisapatosan ni Sisyphus ang iyang mga baka ug gikulitan ang mga lapalapa niini.

Adunay daghang mga paghugon-hugon kabahin sa silot ni Sisyphus. Sa dihang mipatighug na si Thanatos, kadtong ginoo sa kamatayon, aron kuhaon na ang iyang kalag, gigapos kini ni Sisyphus. Og, pastilan, nausab ang dagan sa kalibutan tungod niadto. Wa nay tawng nakabsan sa kinabuhi, wa nay mamatay. Nahibalik na lang ang normal sa dihang gibuhian ni Zeus si Thanatos.
Tuod man, nadala gyud nila ang badlungon nga si Sisyphus ngadto sa Hades, apan nakaipsot gyapon ang hinampak, mibalik sa iyang asawa ngas Merope (usa ka di ingon nato) aron kunohay kini kasab-an kon nganong wa siya tagai og tarong nga lubnganan. Hinuon, sa tinuoray lang, iyang gisekreto diay og tugon ang iyang asawa sa pagpalabay sa iyang patayng lawas ngadto sa sapa imbis nga unta ilubong sa tarong. Gibuhat kini niya aron aduna siyay pasangil nga makabalik sa kalibutan. Ug sa dihang nahibalik na siya sa kalibutan, kanunay kining manglipat sa kamatayon aron lang di na makabalik sa pikas kalibotan.

Mao kini ang hinungdan nga gisilotan kini siya pinaagi sa way katapusang pagpaligid sa bato ngadto sa tumoy sa bukid aron dili na kini makahuna-huna pa og laing plano sa pag-ikyas.

Apan buot natong hinumduman nga si Sisyphus mahigugmaon sa kinabuhi, watsinanggo, dili mahadlok mosukol sa mga dili ingon nato, dili mahadlok mousab sa dagan sa panahon. Mao kini ang mga gawi nga di angay sa mga mortal nga susama kaniya. Gikasuyaan siya sa mga ginoo.


V

Ang amahan ni Sisyphus ngas Aeolos mao ang ginoo sa hangin. Aduna siyay dose ka mga anak, ang katunga, mga babaye. Ang iyang pinuy-anan usa ka palasyo nga gama sa bronsi. Dinhi kini sila kanunay magpista. Dinhi usab niya tagui ang mga nagkalainlaing mga hangin.

Sa sugilanong Odyssey, iyang gitagaan si Odysseus niadtong sudlanan nga gama sa panit sa turo aron dinhi niya mahimong hipuson ang mga hangin. Apan sa dihang mibiyahi na si Odysseus paingon sa iyang pinuy-anan sa Ithaca, gihilabtan sa iyang mga tawo ang maong sudlanan sa pagtuo nga kini adunay mga gitaguang mga bahandi. Diha-diha, nasabwag ang mga hinipos nga mga hangin ug kini mipapha nilang tanan ug ang ilang yutang natawhan. Si Odysseus na lang human milabay ang panahon ang nakakita og balik sa maong yuta. Wala hinuon hisguti kon diin niya kini hikit-i.


VI

Bisan kinsa pay pasuginlon, bisan kinsa pang nasura, adunay mga nagkalainlaing bersyon kabahin sa sinugdanan sa kalibotan.

Ang hitsura sa Pilipinas, kon imong tan-awon, morag impeksyon sa panit sa kalibutan. Morag labhag sa til-as, morag dapaw, morag hangga, labi na gyud, morag agi sa sipilis. Katol tan-awon, gusto nimong kawton, gusto nimong kusniton, kuskuson, busdikon ang bungtod nga nagnana.

Kon padul-an, mora kinig kugan nga ningkubol. Dinhi nimo mas masud-ong kon diin kining impeksyona nagsugod, diin mikumbate ang resistensya sa lawas. Ang dakong bahin sa impeksyon nag-gikan sa Mindanao ug Luzon. Katag kini pag-abot sa kabisay-an, nagpasabot nga dinhi taliwa sa Pilipinas adunay mga pagsanta nga gihimo. Mao nga misimang ang impeksyon, mingkatag ngadto na dayon sa Palawan, sa Sulu, ug ngadto usab sa Batanes.

Unsa man kahay sinugdanan ining impeksyona? Di ba kaha iti sa agila? Kadtong agilang nakaigit sa tumang kalipay sa dihang iyang natupo sa sangka ang Dagat ug Adlaw?

Kay lagi, ang sipilis man god kuno, mikatap human sa biyahe ni Columbus ngadto sa Bag-ong Kalibutan niadtong 1493. Adunay mga pagtuon nga nagmatuod niini. Adunay mga nakit-an nga mga bukog sa mga tawo nga nabuhi niadtong mga panahona, ug nakit-an ang kagaw nga karon gitawag og Treponema Pallidum. Hinuon aduna say nagtuo nga hagbay ra ang syphilis mingkatap. Nasaypan lang hinuon kining sangla.

Ang kining Syphilis (sukwahi sa akong pangagpas) gikuha kini sa pangan niadtong batan-on nga nahisgutan niadtong usa ka balak sa Latin. Usa kadto siya ka saop nga tig-atiman sa mga karnero. Niadtong balaka, gitawag kadtong sakita og “Great Masquerader”. Tungod lagi kay ang simtomas sa maong impeksyon, pareha ra man sa ubang mga sakit. Sa ato pa, sundogan. Way originality.


VII

Alas otso nas Junquera sa My Place. Ikalima ko nang botilya, ug paminaw ko, kulang pa. Nanggilok ang akong dunggan sa dihang nakita ko ang babaye nga mitutok og hait kanako --- mata nga gipanag-iya sa usa ka babayeng maanyag ug taas pa nako.

Ug kalit may nanguhit sa kilid. "Tres sintos lang. Ikaw nay bahala sa gawas." Wa ko katingog. Og mipadayon ang maong tawo. "Kon di nimo kaya, dungan lang mos akong migo. Tagsintos kwinta mo." Pulong niya samtang miagbay sa iyang tupad.

Midagkot og sigarilyo ang maong babaye ug mipahiyum kanako sa dihang nahawanan na sa aso ang iyang nawong. Iyahang tiil midapat sa salog bisan sa kahabog sa lingkuranan, samtang ako, milabyog-labyog sa tiil, naghangos sa kahinam. "Ako na lang usa. Bisag kuwatro sintos pa!"

Usa lamang sa mga lungag sa bungbong sa dalan Colon ang among gisudlan.Usa ka lodge, ginganlag Rainbow Foreign Exchange, ambot ngano. (Sukwahi sa pagtuo sa mga langyaw, dimalas ang bangaw. Ayaw gyud ni tudlua kay maputol imong tudlo.) Miagbay ang maong babaye kanako. "Ako diay si Rose. Ikaw?"

"Ener. Pero gianggaan og Putot." Milanog ang talidhay sa hawan ug hilom nga lobby sa Rainbow Foreign Exchange.

Usa ka oras ang akong gibayran sa kuwarto. Midiretso si Rose sa sulod, nag-una nako, samtang gipaabot ko pa ang sukli.

Pagtuo ko, dili lang siya makausa mipatighulog dinhi.

"Tissue paper, naa ka?" Pangutana sa receptionist sa dihang miabri sa drawer.

"O, dad-a ni."

Usa lamang ka 10 watts nga bombilya, sa bana-bana ko lang, ang mipuli sa unta nga kangitngit nga mipuno ining kwartoha.

"Ngitngita sad, uy!"

"Ang-ang kay kon sug-an og mahalon, pangawaton man," tubag ni Rose samtang mipahiluna sa iyang hip-hop nga beste sa usa ka gamayng lamisa sa kilid. Gisultihan ko siya sa pagbantay kay basig mahulog ang tres sintos nga gihatag ko kaniya.

"Wala na nako. Tua na ni Jun," tubag niya.

"Giunsa ninyo pagkaila ni Jun?" akong pangutana.

"Bata pa mi, kaila na mi."

"Imposible!"

"Igsuon gud mi. Sige na uy. Chismoso sad ning putota, ay!"

Mihipos siya sa iyang buhok, milugpit sa lastiko sa iyang ngabil, ug dunay miunlod sa iyang aping nga nahimong kandiis. Usa kini ka dagway nga pagadakpon sa hangin samtang nagsakdapsakdap sa kabulakan, gunitan sa hugot, ug palup-itan sa usa ka libro sa balak. Nahasulod ang naghubo niyang kaugalingon sa kwadradong bungbong sa maong lawak. Pagtuo nga anaa ko sa museyum ug wa sa Rainbow Foreign Exchange, apan sa dihang nakita ko ang mga badlis sa samad sa iyang kamot nga morag mga badlis sa bangaw nga nahilis, ang kalit kong kahiamgo.

"Ngano man na?" ang pangutana ko, samtang gitudlo ko kini.

"Sus, uy, sige na. Unsa man ka, mokayat ka, di?” ug dayon niyang hapak sa akong tudlo. (Kon bangaw pa kadto ug dili lang badlis, pastilan og naputol akong tudlo!)

Makusganon sa akong pamati ang iyang pulong ug gipahiluna ko na lang ang akong maong ug brief ibabaw sa iyang hip-hop sa lamisa sa kilid. Mibikangkang siya samtang naghigda, og pinaagi sa kamot, misinyas kanako pagpaduol. Niadtong tungora, ako mitalidhay. Kon ang pagpakighilawas dili okupado sa pagbati, makita mo, sa pagsugod pa lang, tataw, sama kamo sa duha ka unggoy nga nagduwaduwa.

"Sige na! Peste, kadaghag arte!"

Misugod kog kamang paingon kaniya sa dihang namatngonan ko ang patik niya sa may bugan: Romil. Ug sa letrang "i", adunay kasingkasing nga mipuli sa tuldok.

VIII

Ang bugan mao kini ang parte sa lawas nga may igong kainit. Nagkinahanglan man gud og kainit kon magbuhi kag semilya. Dinhi usab nahimutang ang kinatawo, matawo ka man o hayop. Ang bugan usab managkaluha.

Kabahin sa bugan ug kaluha, nahinumdom ko ni Balituk, kadtong anak ni Bugan ug Kinggauan, kadtong managtiayon nga mga Ifugao. Ila kadtong gitunga si Balituk. Apan, ining puntoha, isaysay ko usa ang sinugdanan:

Si Bugan man gud dili ingon nato, taga Ikaupat nga Langit kadto siya, gamhanan. Mipatighulog lang to siya dinhi sa yuta aron makigminyo ni Kinggauan, kadtong ulitaw nga mamitikay rag hayop sa kabukiran. Nakit-an kadto siya nga way sapot ni Bugan sa dihang mipundo ang maong daga sa panganod duol sa kalibotan.

Ug tuod man, ang gibantog nga pilian naibog sa ulitawo. Nananghid dayon kini sa iyang amahan nga buot molugsong sa kalibutan. Ug tuod man, gitugutan ang maong daga. Nagdala kini og bahag ug sudlanan sa kan-on. Mao kini ang iyang gipakita ni Kinggauan sa iyang pag-adto sa payag nga puloy-anan sa ulitawo. Ug dito, nagkaila ug naminyo ang duruha.

Tungod lagi sa gahom ni Bugan, gikasuyaan siya sa mga kasilinganan. Usa ka adlaw, gilibotan sa mga silingan ang pinuy-anan sa magtiayon og mga pipila ka mga tanum ug mga isda. Tungod niini, gihubag-hubagan si Bugan. Nanurok ang mga dapaw, hangga, labhag sa iyang kalawasan. Dinhi magsugod ang mga lisud nga desisyon sa magtiayon.

Niabot na lang kadtong higayon nga sa ilang panagbulag gitunga nila ang lawas ni Balituk. Ang ubos nga bahin tua ni Bugan ug ang ibabaw tua ni Kinggauan. Ug tungod lagi kay gamhanan man si Bugan, pinaagi sa pipila ka yamyam, natubuan rag lawas ug ulo ang iyang bahin sa anak, ug ginganlan dayon niya kini sa samang pangan, Balituk. Apan kadtong parte nga tua ni Kinggauan, wa gyud intawn hitugki ug sumpay: kinataw, bugan, paa, bitiis, tiil. Miabot na lang ang panahon nga misugod nag dugta kini, og tungod sa hilabihang kaisog sa baho niini, miabot kini sa Ikaupat nga Langit ug ngadto na dayon ni Bugan.

Pwerteng sukoa ni Bugan, ug tungod niini, iyang gihimong ulo sa langgam nga mang-ak kadtong nadugta nga Balituk. Ang maong langgam may mata nga santing kaayong mosiga makasamad sa kangitngit. Matud pas mga tawo sa Kiangan diin nagpuyo si Kinggauan, mao kini ang maitom nga langgam nga mosinyas ug dautang mga panghitabo.

Ang dunggan sa maong nadugta nga parte ni Balituk iyang gilabay ngadto sa lasang, ug sukad niadto adunay mga nanurok sa mga kahoy nga morag mga dunggan. Ang ilong usab didto punta sa lasang, ug nanurok usab kini. Ang buhok nahimong mga ulod. Gikan sa panit, gilangkat ni Bugan ang usa ka pulang langgam nga gitawag og kukuk. Katunga sa dugo nahimong mga kwaknit ug pinaagi sa atay namugna ang usa ka sakit. Pinaagi sa nadugta nga lawas ni Balituk, namugna ni Bugan ang mga nagkalainlaing mga sakit og dimalas sa kalibutan.

Ug mao kini ang angay tang hinumdoman. Ang dila nga hilabihan nangalisbo mao kuno ang hinungdan sa panghubag sa dila sa mga kalalakin-an. Matambalan lang kuno kini pinaagi sa paghalad og itlog o manok ngadto ni Bugan. Ug pinaagi sa dughan sa manok, naghimo si Bugan og hilabihan ka la’a nga serpente. Ug ang dughan sa serpente migawas ang usa ka dako kaayong bangaw.


IX

"Ig-unsa nimo si Romil?" ang akong pangutana.

Wala siya motingog. Hinuon, mikupot sa akoa ug mibira niini sa hinayhinay. Aduna siyay kamot nga makakoryente, mipahayag og dako sa 10 watts nga bombilya. Pamati nga usa ka liti miduslit sa pabilo sa kailadman.Gisudlan ko ang iyang pagkatawo, apan sa akong kamubo, ubos ug dili maabot ang iyang aping sa akong halok. Akong gipamulong sa kaugalingon: dili maangkon sa hingpit! Dinhing tungora, mora kog si Sisyphus nga nagpaligid ug bato sa bungtod sa lawas ni Rose. Kawang ang tanan.

Alta presyon! Kalit milanog ang paglamba sa pultahan, samtang nangahibat ang mga tayang bisagra niini. Milakra og puti ang sapatos nga misipa kanamo sa kahigmat.

"Ganiha ra kong pinangita nimo!" pulong sa tawo samtang mibira sa buhok ni Rose, ug mipadayon, "Imo na lang kong ilad-ilaron karon ha! Diin ka?"

"Mil, intawn," pangadye ni Rose.

Mibunal ang maong tawo sa iyang bakos, ug milabhag ang buckle nga spracket sa motor sa bukobuko ni Rose samtang hugot ang pagkupot niini sa buhok sa maong babaye. "Gihigugma tika. Nganong giingon ani man ko nimo?" ang pulong ug hilak sa maong tawo. Padayon ang pagbunal.

"Intawn, Joy, kuyog nako!" singgit sa maong tawo. Diha-diha, mas taas pa ko nilang duha. Gani, akoy kinatas-an, nahimo kong Balingit.

"Di na nako kaya, Mil!" tubag ni Rose.

Niadtong tungora, samtang gisul-ob ni Rose/Joy pag-usab ang iyahang hip-hop, adunay kahilom nga sama sa usa ka suwat human maabrihan ang sobre: Dear _________. Gisud-ong ko pag-ayo ang ilang mga lihok. Hugot ang ilang inagbayay sa dihang mibiya. Naimadyin ko sila nga usa ka bisagra, bag-o ug dili tayaon. Dili sama sa mga nangahibat nga bisagra sa gubang pultahan ining kwartoha.

Miduol ko sa receptionist nga gialimungawan pa, aron pagpaningil sa sukli, kay lagi wa ko moabot sa usa ka oras sulod sa kwarto. Ug wa pa gani mokabat sa usa ka oras nga kalipay. Apan diay, bayad kadto sa oras, kasubo man o kalipay.

Migawas ko sa Rainbow Foreign Exchange, hilom na ang kadalanan.


X

Higala kong Ramer, si Romeo ug Juliet wala sa library. Ania sa Junquera, ginganlag Romil ug Joy. Ug, Mer, si Sisyphus, si Kinggauan, si Romil, pulos kadto sila nahigugma sa mga babayeng dili sama nila. Si Merope, si Bugan, si Joy, pulos kadto mga dili ingon nato.

Ug, John, saksi si Balingit niini.


XI

Humot ang usa ka pahina sa stationery ang akong gigamit:

February 13, 1995

Dear April,

Ugma sa Fuente, 8pm.
I LOVE YOU.

Love,
Ener

P.S.
Ayaw pagsul-ob og hip-hop.


-- JANUAR E. YAP
Cebu City, Philippines

ang tambuli sa bata sa mahayag

SUGILANON

NIBIYA siya ug nanumpa, siya dili na mobalik sa Maglantaw. Way tumong ang paglakaw. Karon anaa, ugma wala na. Lumalabay lamang. Tanang dapit may iyang kadugtong dalan nga masubay ngadto sa laing habig sa wala pa niya mataak nga kalibotan. Latagaw. Dili kahawiran ang kasingkasing samaran nga nangluod sa tawhanong pakig-uban. Tawo nga may kagahapon apan way ugma nga pangitaon. Ang kahimatngon mao lamang ang karon. Ang pagpakabuhi nga way damgo nga pangayoon, dihang, usa ka adlaw nahibutho siya sa Mahayag. Usa ka dapit daplin sa dagat kansang lumad nga katahoman wala pa masan-ot sa hilabtanong kamot sa buhilaman.

Nakit-an niya siya sa baybayon. Usa siya ka bata naglingkod sa bangka nga gikulob ilawom sa kalubihan daplin sa baybay. Nagbitbit siyag kinhasong kabhang nga naghinan-aw sa kabataang nagdula sa baybay. Apan way kaikag mahimong kabahin sa binatang kalingawan nga nagpahuwas sa kabigsa sa ilang kaluhag dinha sa bunbon.

Kapanuigon siya sa iyang anak tan-aw niya. Ang anak sa gugma nga nahimo niyang kahiubos. Niabot siya sa kalibotan apan gipatay niya ang iyang inahan. Kahiubos na man niya. Labihan ang iyang kahiubos nga siya niluwat sa iyang trabaho ug naglatagaw sa nawong sa yuta.

“Wa ka lagi moapil nilang nagdula?” Niya nga nilingkod tapad sa bata sa bangka nga gikulob.

Nipahiyom ang bata. “Kinsa gani ka?”

“Ako si Lando. Ikaw? . . .”

“Si Along.”

“Edad?”

Gipakita sa bata ang wala niyang palad ug usa ka tudlo sa iyang tuo. Niyango si Lando. Kapanuigon niya ang iyang anak. “Ang Mama?” Nakapangutana siyang nahinumdom sa buotan niyang asawa.

“Wa na . . . “

“Unsay wa na?” Nahatutok siya sa bata nga gibatig kahingawa.

“Wa na koy Nanay.”

May nangusi sa kahiladman ni Lando. Sama sa iyang anak ang bata wala nay inahan. “Imong tatay?”

“Wa ko hibaw. . . “

“Kinsa diay gipuy-an mo?” Ni Lando nga nahingawa sa batang nabuhi nga wala
nay mga ginikanan.

“Nanang Mayang.”

“Naa ka diay sa imong lola.” Nibati siyag kaluoy sa bata. Sama ni Dodong niyang anak. Ang bata gibuhi sa apohan.

“Diin diay ang inyo?” Nangutana niya ang bata.

“Layo, Along. Layo kaayo …”

“Di maabot lakawon?”

“Dili. Daghang dagat tabokon.”

“Hala… Layo diay … Nakaabot lagi ka nganhi?’

Nahilom siya. Di niya kasultihan ang bata sa iyang kahiubos. Samaran ang kasingkasing. Naa ang haya sa gugma. Ang kagahapon nga di ikalubong. Kay tam-is alang kaniya ang paglatagaw nga magsangguyod sa patay nga kagahapon kay sa mangita sa kalipay sa bag-ong adlaw sa iyang kinabuhi.

“May gipangita lang Along.” Namakak siya pagtan-aw ang bata naghulat sultihan.

“Dinhi sa Mahayag?”

“Basig nia.”

“Unsa gani, Noy Lando?”

“Ang kalipay, Along.”

“Kalipay?” Nilingin ang mga mata sa bata.

“Mao. Nia tingali sa Mahayag.”

Nagpanglingo si Along. “Dili unta sila manglayas…”

“Kinsay nanglayas, Along?"

“Si Mrs. Punay ang maestra sa Mahayag nag babysitter sa Hongkong. Ang akong ninay domestic helper sa Saudi. Si Nayda ang rayna sa pista, dancer sa Japan. Ang akong tatay nilakaw sad kon hain siya…”

“Nangita lang silag kwarta.” Gipasabot niya ang bata. “Mobalik ra sila. Mingawon sila. Ang Mahayag ilang kalipay. Inig kadako nimo, mobiya ka sad. Apan mobalik ra sa Mahayag.”

“Di ko molakaw, Noy Lando.”

“Dili?”

“Hulaton ko si tatay. Hulaton ko siyang mobalik sa Mahayag.”

Nakatan-aw si Lando sa bata. Nakita niya ang panagway sa iyang anak nga namintanan nga nagpangita sa iyang amahan sa mga tawo nga nanglakaw sa dalan.

Nadiindiin na kadto siya. Apan ang iyang mga tiil manubay gayod sa dalan balik sa Mahayag. Gipaila siya ni Along sa iyang nanang. Sa apohan niya hisayri dihang may gipalit si Along sa tindahan nga ang inahan ni Along iyang anak. Namatay si Leonora nga nanganak ni Along.

Nahatalunong si Lando. Kinsay magpalandong sa panagsibong hitabo sa kagahapon hisindolan niya dinhi sa Mahayag. “Si Along nagsulti nilakaw ang iyang amahan.” Naikag si Lando masayod sa tawo nga gipaabot sa anak mobalik niya sa Mahayag.

“Bitaw,” sa apohan nilantaw sa bentana kon wala pa ba si Along. “Patay na ang iyang amahan.”

“Patay na?” Nilaghaw ang iyang tingog sa kasayoran. “Nagpaabot ang bata sa usa nga wa nay pagbalik?”

“Mao kana.” Dinhay kasagmuyo sa nawong sa apohan. “Nagtrabaho si Carlito sa syudad. Di siya malimot magpadalag kwarta sa anak. Kinsay makatuo siya usa sa napatay nga tulisan sa mga polis.”

Nakatan-aw si Lando sa apohan. Way gikasulti.

“Gililong namo sa bata. Masakiton siya. Dili siya masayod. May tagal ang iyang kinabuhi. Leukemia ang iyang sakit.”

NAABTAN niya si Along sa iyang pagbalik sa bangka, naglantaw sa dagat. Sa kamot ang tahom kinhason nga nakita niyang dili mahimulag sa bata. “Unsa diay kanang dili mo ihimulag sa kamot mo, Along?”

“Tambuli Noy Lando. Hinatag ni Ingko Sanoy.”

“Tahom. Apan unsay iyang gamit?”

“Tawag ang tambuli sa mga mananagat.”

“Mao diay kanunay kang maglantaw sa dagat. Kinsa gitawag mo?”

“Si tatay.”

“Mao ba? Nahangangha si Lando sa kasayoran. “Nanagat diay si tatay mo nga nibiya sa balay?”

“Wala. Apan nagdamgo ko. Si tatay magsakayan mobalik sa Mahayag. Wala siya kaharong sa mata sa bata. Nilantaw siya sa lawod. “Mopauli ra ang tatay.” Sakit ang pamakak. Apan dili tingali sala kon ang paglimod usa nga ikalipay.

“Kalipay ko, Noy Lando. Naghulat ko… Naghulat ko, Noy Lando.”

Natandog siya. Kaalaot na man niya. Alaot ang pangandoy nga way katumanan ilabi na sa usa ka bata nga maihap na lang ang mga adlaw sa kinabuhi. Luoy kaayo.

“May anak ka Noy Lando?”

Morag naigo siyag liti. “Duna, Along.” Ang iyang tingog giilog sa panghupaw sa balod sa baybayon. “Si Dodong ingon nimog panuigon.”

Nisanag ang dagway sa bata. “Ihatag ko ni Dodong ang akong tambuli. Madala mo tingali sa imong pagbalik sa Mahayag.”

“Ngano man?” Natingala siyang ihatag niya sa uban. “Bililhon nimo…”

“Di na kon wa nay gamit. Magamit ni Dodong kon mingawon siya nimo.”

Gihinol ang iyang kasingkasing nga nagtan-aw sa bata. Buot niyang gakson sa kaluoy nga bisan ang yano niyang pangandoy dili diay niya maangkon.

Sa iyang pagbalik sa Mahayag wala na niya igkita si Along. May buwan na siyang gikalubong. Apan gitunol sa apohan ang kinhason nga tamboli dihang siya nanamilit nga mobiya.

“Nagtugon si Along ipahatag kini sa imong anak.” Sa tigulang Mayang nga wala malimot sa gisulti sa apo sa dayon niyang kamatay. “Iya kunong gasa ni Dodong.”

Nakatulo ang luha ni Lando nga nidawat sa tamboli. Mopauli siya. Ihatag niya ni Dodong kining matahom kinhason nga sa buhi pa si Along dili gayod mahimulag kaniya. Hipalgan ra niya ni Lando ang dalan nagtultol niya pauli sa Maglantaw dala ang tambuli nga gipanugon ihatag sa pinasagdan niyang anak. (KATAPOSAN)


-- GREMER CHAN REYES
Bogo, Cebu, Philippines

antulanga

“KANUS-A kayha ta magkakita pag-usab, Roy?" Dili magkita akong gilitok, kay tuyoon man nang magkita.

Wala man ko magdahom ba nga pangitaon niya. Kay, kapila ra god mi magkaduol sukad adtong gipaila-ila mi sa akong manoy nga kauban ni Roy sa trabahong gisudlan.

Ikaduha na namo tong pagkit-anay sa Plaza adtong Dominggo kay mao ra may ika-day-off namo. Maayo ganing ang batang dos anyos nga akong gibantayan ihatod man sa inahan didto sa lola niya matag Domingo. Maong nakahigayon ra kog suroy. Di sad ko ganahang mopuyo sa balay, uy, kay hagkot og tinan-awan si Sir.

Maarang-arang ra bag tsura si Roy, matod ko. OK rag magkauyab mi.

“Way sure sunod Dominggo, Mel.” Mel may akong angga kay ang tinuod nakong ngalan Gumamela man.

Sa ato pa diay, way purohan nga mobalik siya sa sunod semana. Diha mi tungod sa estatuwa ni Legazpi man kuno to, nanglingkod. Kuan god, nagpabugnaw mi adtong tungora nilang Morena, akong kauban sa balay nga kusinera ug Rowena, iyang kaluha nga nangagalon sa sikbit balay didto sa Tisa.

Mibangka ra ba si Roy og Selecta ice cream namong tulo. Akong gi-ordir mango flavor gyud kay ganahan kog hayag nga bulok. Kon wala pa untay mango, bisag ubi na lang unta to.

Pilay sulti, nalingaw man silang Morena og tan-aw adtong nanista nga buta didto sa duol, mao nga kaming Roy ra ang nagkahinabi.

Diha kuno siyay gihulat nga mopasulod niyag laing trabaho kay gamay ra man iyang sweldo. Sa akong bahin, ingon kong mangita sad kog laing kasudlan igkatiwas ni Tatay og bayad sa iyang utang.

Sa atbang sa among gilingkuran may pipila ka namulak nga antulanga. Kay sayo-sayo pa man, bukad kayo kini sila, tulo ka buok ug pulos pula. Gikutlo ni Roy ang usa ug dayong hatag nako kay kuno mao toy bulak nga angay kaayo nako nga sayag ang panagway.

Taudtaod miabut na ang iyang gihulat. Wow, mas gwapo pa niya ug espoting kaayo! Humag ila-ila namo ug nilang Morena, nanamilit na sila.

“Kanus-a kayha ta magkakita pag-usab, Roy?”

Mitawag og taxi ang gwapong laki. Giabli niya ang pultahan sa likod ug gipauna si Roy og sulod. Apan usa siya mosunod iya usang gihapuhap ang sampot ni Roy.

Gilabay ko na lang ang antulanga. Miaksyon naman sad kini sa pagkalawos sa pagdagpi-dagpi nako niini sa akong paa.

-- ERLINDA K. ALBURO
Cebu City, Philippines

tulo ka hugna, usa ka away

GUMALAYSAY

1. Ang Epekto sa Filipinisasyon Diha sa Binisaya

SA tuyo nga magkasinabtanay ang mga Pilipino diha sa usa ka komun nga lengguwahe, gisugyot ni Pres. Quezon sa Phil. National Assembly niadtong Okt. 27, 1936 ang pag-ugba sa Institute of National Language (karon Komisyon sa Wikang Filipino). Ang misyon mao: “To undertake a study of all existing languages in the country and choose one as the basis of a common language.” Tuod man, pagka Nob. 9, 1937, ang Institute of National Language nga gilangkoban sa mga representante sa pito ka nanag-unang pinulongan sa nasod mingdeklarar nga ang Tagalog maoy himoong basehanan (basis) sa pagatawgong Pilipino (nga sa ulahi gihimong Filipino) nga maoy National Language. Ug kini maoy gitawag nakog Filipinisasyon— nga sa ato pa, Filipinizing all Philippine languages. Ang proseso mao ang pagpalambo kuno sa National Language ginamit ang ubang mga pinulongan pinaagi sa paglakip niini sa bokabularyong Filipino. Sa laktod, anam-anam nilang gihimong Filipino (o Tagalog) ang 170 kapin ka lumadnong pinulongan sa Pilipinas. Abag niini, higpit nga gipaimposar sa mga eskuylahan ang language policy diin multahan ang mga bata nga magbernakular.

Hinuon, kining Filipinisasyon o pag-ugbag usa ka nasodnong lengguwahe dili baya unta ngil-ad kon… kon ang atong mga pinulongan sa panimalay gilakip pa unta sa pagpalambo— giapil sa pagtudlo sa mga eskuylahan. Apan dakong wala! Sa kapi, daw igo lang gipangahoyan ug daw luog kining nahimong tinamay sa katilingban. Way class ang Binisaya, Inilokano, Hinilonggo, ubp. Gipakaubos ang molitok niini, samtang ang Iningles ug Filipino giisip nga mga pang-internasyonal.

Ug ang mas grabe pang resulta, inanay nga nangadaot, nangaguba ug nangamatay ang atong lumad nga mga pinulongan. Ang mga batan-on hapit dili na makasabot sa lumad nilang lengguwahe. Dili na sila ganahang mamasa sa mga sinulat sa pinulongan sa ilang katigulangan kay laglom kaayo ug kinaraan pa gyod. Alang-alang og di mangalimot ang atong kabataan nga ang impluwensiya sa Filipino o Tagalog ingon man sa English mingsaka man sa atong panimalay pinaagi sa mga radyo ug TV. Mao nay namat-ag mahayag sa mga bata karon ang pinulongang dili ila diha sa TV, ug busa nangahimo silang mga mestiso kon dili man langyaw sa pinulongan sa ilang kaliwat.

Sa Binisaya pananglit, tinuod makasulti pag Binisaya, apan labihang gubaa na. Wala na magkadimao ang grammar. Ug dili lang mga bata, hasta pang mga hamtong kun mga propesyonal. Pananglit, sagad na natong madungog ang “wala gidakpi”, “hapit nadakpan”, “wala gidunggab”, “wala naigo”, ubp. Ug kon nagkasayop-sayop na ang atong pagpamulong sa Binisaya, unsa pa kaha diha sa pagsulat? Mao kana nga luwas kaayo ang pag-ingon nga halos tanang Bisaya dili kamaong mosulat og grammatically correct nga Binisaya.

Ug gumikan sa kusog nga impluwensiya sa Filipino o Tagalog sa atong mga panimalay, mingkuyanap na hangtod ang grammatically organic nga mga pulong Tinagalog diha sa sistema sa atong pinulongan. Pipila ka tataw kaayong grammatically organic Tagalog mao ang nag-exist nang NA diha sa Binisaya imbes unta NGA, ang KAY imbes KANG, ang KUNG inay sa KON, ang PINAKA, ang AY (ug sa atoa), ang mga langgikit, ug daghan pang uban. Kining mga pulonga nagdula og importante kaayong papel sa grammatical structure, nga makaguba lakip sa tono sa atong Binisaya.

Dili ko supak sa pagpanghulam, kay kini kabahin sa paglambo. Apan ang atong hulaman o adapon kadtong mapuslan nato, ang makadaot ug makaguba atong salaon. Sa pagkakaron gidut-an tag maayo sa impluwensiya sa Filipinisasyon. Hinuon, ang KWF nakabantay na niining kadaot nga nahimo. Apan di pa angayng magsaulog kay ang pagpahiuli dili malalim. Ang sistema nga anaa na sa katawhan dili sayon libwasan. Ang impluwensiya anaa pa. Naa ang TV, naa ang mga basahon nga hapit tanan Tinagalog.

Karon ang sukna: Unsay atong mahimo? Moduko ba lang tag magpaawot sa padayong paglamay sa kamandag sa Filipinisasyon? Mosugot ba lang ta nga mahimong Filipino sa madugayg sa madali ang atong Binisaya ug ubang lumadnong mga pinulongan?

Para nako, wala nay laing sulbad: Hingusgan ang pagpakabana sa pagtuon sa atong kaugalingong pinulongan. Palig-onon ug tamdan ang estandardisasyon sa Binisaya.

2. Ang Nakurakot Natong Panghunahuna

GAWAS sa Filipinisasyon, ang laing mas grabeng hinungdan sa inanayng pagpangaguba kon dili man pagpangapuo sa lumad natong mga pinulongan mao ang corrupted natong panghunahuna.

Gikan sa pagsakop kanato sa mga Espanyol ngadto na sa mga Amerikano, ang atong panghunahuna gihaskan sa mga panlantaw ug gumaran nga iya sa mga kolonisador. Hinuon, wala kaayo ta madani sa mga Katsila, tingali gumikan sa gipakita nilang taras— diin dili sila buot nga makakat-on ta ug maedukar— kay kon maedukado ta, makaamgo na unya ta ug malisod nang pasundon sa ilang kamandoan ug mosukol na nuon kanila. Apan kon diin ta wala mapukan sa kaping 300 ka tuig nga pagdominar sa mga Katsila mao usay dakong kadaogan sa mga Amerikano sulod lang sa hamubong katuigan.

Oo, malamposon kaayo ang mga Kano sa ilang pagpangharana sa kasingkasing sa dalagang Pilipinhon. Tiaw mo, nahurot atong belib kanila nga mipaedukar kanato. Nahimo natong dakong garbo ang unsa mang butang nila nga atong mapanag-iya. Stateside lagi! Nangandoy ta nga makapuyo sa ilang yuta ug bisan unsa na lay gipangnusnos nato sa atong lawas nga maputi ug matag-as ang mga ilong sama nila. Gihimo nato silang idolo sa walay pag-aninaw kon unsay dangatan sa unahan.

Ug tan-awa. Gagmay pa lang gani ang atong kabataan, gusto na kaayo ta nga mahanas nas pinulongan nila. Kon makaya lang, adto gyod nato paeskuylaha sa eksklusibong eskuylahan kay nindot kaayong tan-awon ang bata nga maantigo nang moiningles. Ug bisan sa balay, ingnon gyod nato ang bata nga, “Ayg duwai nang slippers, Nak, kay dirty.” Nahunahuna ba nato nga niini, gihimo lang nato silang mga munyekang mosulti? Nga sa paghimo niini, gipahimulag hinuon nato sila sa ilang kaugalingong kultura ug gihikawan sa ilang lumad nga pinulongan sa kaliwatan?

Sa laktod nga pagkasulti, gipadako ug gimatuto nato ang atong kabataan sa sensibilidad nga iya sa langyaw ug Westernized, inay unta sa sensibilidad nga atoa— sa sensibilidad sa atong pagka kita isip mga pumuluyo sa nasod nga Pilipinas, o sa atong pagka Bisaya sa partikular. Gani, nanagko sab ta ubos niini nga sensibilidad hinungdan nga nangahingkod ta nga haguka sa panabot nga haom sa atong kalikopan ug kaliwat. Ug ang pait nga resulta, halos nawad-an tag garbo sa atong pagka kita; lisod ikabaligya ang atong mga produkto kay kita mismo wala may pagtuo nga kini taas og kalidad, lokal ra; nawad-an tag gugma sa atong gidak-ang yuta; nalimot ta sa atong lumad nga mga pinulongan; ug kay nahailawom man ta ining corrupted nga panghunahuna, nan, nag-antos sab ta sa usa ka korap nga nasod.

Tungod sa sistema sa edukasyon karon nga nag-andar ubos sa sensibilidad nga iya sa langyawng nagpasiugda ning maong sensibilidad, padayon kitang nag-ani og mga gradwado nga sumusunod o tumutuman usab sa maong sensibilidad. Tinuod, daghan kitag propesyonal nga batid sa nagkalainlaing natad—ang gipasigarbo natong mga globally competitive. Apan bugti niini mao ang pagkapapas sa maanindot natong kultura, tradisyon ug ang pagkapuo kun pagkatuyamok sa lumad natong mga pinulongan nga mao untay tatak nga kailhanan sa atong pagka kita isip usa ka kaliwatan.

Sa pinulongang Binisaya lang pananglit, alang-alag dili ni matuyamok o mapuo sa kadugayan nga wala may paninguha sa pagtudlo niini diha sa mga eskuylahan. Sa media personalities (print ug broadcast) nga maoy numero unong makaimpluwensiya sa katawhan, pila kaha kanila ang nagpraktis sa ilang propesyon ginamit ang pinulongang Binisaya? Pila ang gustong mag-editor karon sa mga publikasyon nga namatik og Binisaya ug pila ang gustong mahimong magsisibya sa mga radyo ug TV ginamit gihapon ang lumad nga sinultihan? Daghan, di ba? Apan may training ba sila bahin sa tukmang paggamit ning maong pinulongan? Kon duna man, kinsa ug giunsa pagtudlo? Kita sayod nga sila nanggradwar sa ilang kurso ubos sa English ug Filipino isip maoy medyum sa pagtuon segun sa gilatid sa sistema sa atong edukasyon. Nan, kinsang lengguwahea ang dili matuyamok sa sayop?

3. Mga Timailhan sa Langyawng Sensibilidad Diha sa Binisaya

GUMIKAN sa dili balanseng medyum sa pagtudlo kanato ubos sa kasamtangang sistema sa edukasyon diin maoy gipalabi ang nagdominar nga pinulongan sa kalibotan (English) ug ang giilang nasodnong lengguwahe sa nasod (Filipino), samtang ang atong lumad nga mga pinulongan gipasagdang magpabilin lamang pinulongan sa panimalay, ang katawhan inanay nang nanagpangalimot niini nunot usab sa kusog nga pagpangausab diin anam-anam nga mingpuli ang mga termino kun gambalay (structure) nga iya o impluwensiyado sa langyawng sensibilidad.

Tatawng timailhan niini mao ang pagtungha sa saksak-ninagol nga sinultihan—Tagalog-English (Taglish) o sa Vistaglish (Visayan-Tagalog-English) o sa uban pang lumad nga mga lengguwahe sa atong kapupud-an. Ug kini maila kaayo diha sa dagko ug mauswagong mga siyudad diin kusog ang media nga maoy usa nga nakatampo sa pag-uso niini.

Sa sambog nga English, dili kaayo tantong apektado ang lumad nga pinulongan sanglit tataw man nga lahi kinig gambalay tandi sa atoa, sa Binisaya pananglit. Gawas pa sab, aware kita nga kana nga pulong, usa ka pulong Iningles. Ang pait ug dakong dangan sa atong gagmayng mga pinulongan, mao kining Filipino ubos sa katuyoang Filipinisasyon nga gipalig-on sa iyang pagka nasodnong lengguwahe. Ang nakangilngig pa kay daw wala ta makabantay nga hilom na kining misapaw sa atong lumad ug tinuod nga pinulongan. Gani, wala gyod ta kamatngon nga daghan kanato o sagad na kanato nanagsulti, pananglit, sa Binisaya nga mga pulong apan sa Tinagalog nga han-ay o sensibilidad. Sa laktod, Binisaya tuod nga pagkasulti, apan sa panabot o sensibilidad sa Tagawog o sa Filipino nga maoy atong natun-an sa eskuylahan.

Usa ka pananglitan. Di ba, sagad sa atong kabataan karon moingon man, “Lyn, nakagusto gyod ko sa imo”, o “nahigugma ko sa imo.” Kining estrukturaha sakto sa sensibilidad nga Tagalog (“Lyn, may gusto talaga ako sa ‘yo” o “umiibig ako sa ‘yo.) Apan kon tukion ta kini sa panabot nga Bisaya, kini nga sentens dakong sayop— usa ka incomplete sentence. Kon akoy babayeng ingnan ining pagkasultiha, tingalig hitamparosan nako. “Nakagusto/nahigugma ko sa imo…?” Sa imong unsa? Sa akong atubangan?

Ang sakto unta niini sa Binisaya gyod nga panabot mao: Nakagusto/nahigugma ko nimo (dili sa imo). Kini gong “imo”, “ako o akong”, “iya”, “ila”, “ato”, ubp. sa Binisaya, mga pronoun man nga possessive. Busa, kon moingon man nga “sa imo”, suknaon ka sab og “sa akong unsa”?

Ug kini usa lang sa daghan pa kaayong sitwasyon diin Binisaya nga pagkasulti, apan Tinagalog kon sabton.

Ang lain pang timailhan mao ang sensibilidad nato sa pagtitik kun pag-espeling diha sa pagsulat sa Binisaya. Kasagaran, labi na sa wala masayod sa Lagda sa Espeling nga gisagop sa Bisaya, mosulat sa Binisaya binase sa iyang nakat-onan unsaon pagsulat sa Filipino o Tagalog. Ang uban sab, labi na sa mga pulong nga may sikit nga vowel, modayog sal-ot og haypen sa tunga sa maong duha ka vowel— pananglit, ang pulong ANIA, sulatong ANI-A, ang DALIA, sulatong DALI-A. Lagmit mitungha sa hunahuna sa nagsulat nga angayng dunay haypen sa kahadlok nga tingalig basahong ANYA (nia) ang ANIA, ang DALIA basahong DALYA (lia). Nga sa ato pa, nabalaka ang nagsulat nga tingalig basahon base sa sensibilidad nga English o Spanish ang NIA, sanglit kini may gitudlo o iyang nakat-onan sa eskuylahan.

Unta, kon dungan pang gitudlo kanato ang langyaw ug ang lumad natong pinulongan, dungan sab untang mohimsog ang atong mga panabot—sa langyaw mang natad o sa ato rang kasilinganan— ug dili unta magkasaag-saag ang atong mga panghunahuna. Labaw sa tanan, wala unta tay katawhang kuwang sa himangkaagan sa iyang kaugalingong pinulongan ug dili unta matuyamok sa sayop ang atong lengguwaheng namat-ag mahayag.

-- EDGAR S. GODIN

Manila, Philippines