I Gradweting na ko sa usa ka inila ug dako nga unibersidad sa siyudad sa Sugbu. AB English, ug usa ka ultimo nga staffer sa among student publication. Pangandoy unta nga mahimong editor sa pamasin nga pinaagi sa ranggo, maangkon ang kagawasan sa pagpadayag ug pag-usab sa giabog ug gilawalawa nga mga sistema ug kinaiyahan ning katilingban.
Apan nagpabilin kining usa ka pangandoy kay lagi, ubos ra sa singko ang akong hayt, gamayg tingog, ug mokiat lang kon hubog. Dili katuohan, ug paita, gianggaan og Putot.
II
Mitakilid ang eroplano. Didto ko sa daplin sa may bintana nga naglingkod. Sama sa camera, ang kwadradong bintana mipakita og mga ginagmayng hulagway, mga snapshots sa kalibotan: ang panganod, mga isla sa dagat, ug ang mismong dagat nga pwerte ka lapad. Matudlo lang nimo ang mga baruto tungod sa nipis kaayong mga badlis niini sa panit sa dagat. Mao kini ang sarang argumento sa bili sa usa ka tawo, kon hisgutan na gani ang mortalidad. Gamay ra ang tawo kon sutaon, matod pa. Usa lang ka aw'm o badlis sa panit sa dagat.
Apan nahinumdom ba kamo ni Onel de Guzman? Kadtong estudyante nga mihimo niadtong “I Love You” virus sa Internet. Ang virus mikatap ug hilabihang dakoang impeksyon sa cyberspace. Gani ang mga intelligence sa Amerika ug Europa, nahulga gyud sa maong impeksyon, mibungkag kini sa pipila ka mga importanteng mga files nila.
Nan karon, kon si Onel imong pagatan-awon kon anaa ka sa daplin sa bintana sa eroplano, unsa man kadak-a ang batan-on. Adunay gitawag og mga “hacktivists”, mga tang-an nga mga batan-on nga sulod lang sa ilang hilom ug tago nga lawak, adunay mga panghulga nga nahimo sa kalibutan.
III
Tulo na ka semana ang milabay human magsugod ang klase, ug ang among editor nga si April Aquino nagpatawag og meeting, nanghatag na siyag mga assignments. Sa way pagbalibad, yango na lang tanang staffers sa iyang mando. (Kon dili pa tungod sa iyang kandiis, akoy unang mobalibad). Ania ang memo:
December 1, 1994
ATTENTION: LIST OF ASSIGNMENTS FOR THIS SEMESTER
Gaudencio Macaraya - New University President (profile)
Marie Puyo - Intramurals '94 (news feature)
Edwin Castillo - Miss Intramurals (interview)
Jesus Dorado - X'Mas Vacation (essay, brief lang)
Aimee Gonzaga - Family Day '94 (photo essay)
Gwen Soronda - Math Week (list of quiz winners)
Anne Caligner - Interview Librarian (new arrivals)
Ramer Badana - On Shakespeare's Romeo and Juliet (essay, ang iyang mensahe sa kontemporaryo nga kinabuhi)
John Lastimosa - Interview Bonel Balingit (Si Dean Balingit is a relative of the new basketball star. Try contacting her.)
NOTE: THOSE WHO ARE NOT IN THE LIST MAY CONTRIBUTE EITHER A SHORT STORY OR A POEM.
Ug tingali ba kaha nga tungod sa akong hayt, pirmi lang kong makalimtan. Mikalot kos akong ulo samtang miagbay si Ramer, ang among Lit Ed, kanako sa paggawas namo sa opisina human sa meeting.
"Tabangan lang tika, Tot. Ayg kabalaka," matud pa niya.
"Sige lang, kay basig sa paglakaw kos Colon, may mapandulan pa diayng balak."
Apan dako ang akong kabalaka. Sulti pang April, ang sugilanon ug balak mahitungod gyod sa gugma. Kuno, kay tayming man sa Valentines ang among pagpagawas. Wa koy kalibutan ana. Daghan na kong gipanguyaban (puros taas pa nako), apan pulos lang kunot sa agtang ug lisngag sa ilong ang akong madawat. Ang sarang nilang tubag: "Kaon sag baynte ka sakong bugas!" "Pagsapatos sag habog!" "Hoy kaligo!" "Akong manghod na lang!" "Luoya sad nimo, oy!" Apan matod ko: No hurt feelings.
"Asa man ka ron?" ang pangutana ni Ramer.
"Mag-beer-beer lang sa. Kuyog ka?” tubag ko.
“Moadto pa kog library. Mag-research pa kog Romeo and Juliet.” Ug dayon niyang liko sa lobby, paingon sa taas.
IV
Ang “syphilis”, pagtuo ko, gikan sa duha ka pulong: Sisyphus ug Philippines. Nahinumdom ba kamo niadtong si Sisyphus?Si Sisyphus anak ni Aeolus. Siya kadtong gisilutan sa mga ginoo pinaagi sa pagpaligid og dakong bato padulong ngadto sa tumoy sa bukid aron lang kini ihulog og balik sa tiilan niini. Simbolo kini nga nagpasabot nga adunay mga kawsa sa kalibutan nga bisan sa paningkamot, mahitugpa gyapon sa pagkakawang o pagkawalay pu'os.
(Sama tingali usahay sa kakawang sa kalihukan sa mga aktibista, sa armadong pakigbisog. Sa mga pari ba kaha. O kawang ba gyud kaha? Aduna ba gyud kahay utlanan o bisan tipik na lang sa paglaum nga magmadauogon ang kawsa sa linupigan? Mao kana ang mga dagkong pangutana.)
Sa sugilanon pas mga Greko, bugoy, bugalbugalon ug maro si Sisyphus. Gani, kadtong gikawat ni Autolycos ang iyang mga baka, nagbilin sila og mga tunob nga adunay imprinta nga “KINAWAT NI AUTOLYCOS.” Hilabihang lagota sa utro sang maro nga bugoy. Naisahan siya sa marukoy nga Sisyphus. Gibutangan diay ni Sisyphus ang lapa-lapa sa baka og sapatos nga gikulitan og mga letra.
Kay kini man gud si Autolycos, otro sang marukoy. Sa aktong pangpangawat, mahimo kini niyang wagtangon sa panan-aw ang maong butang. O kon di man, mahimo kini niyang usbon. Sama pananglit sa taming, mahimo kini niyang himuong bakos sa iyang pag-ikyas. Mahimo usab nga siya mismo mawagtang. Watsinanggo kining kawatana ngas Autolycos, mao tong gisapatosan ni Sisyphus ang iyang mga baka ug gikulitan ang mga lapalapa niini.
Adunay daghang mga paghugon-hugon kabahin sa silot ni Sisyphus. Sa dihang mipatighug na si Thanatos, kadtong ginoo sa kamatayon, aron kuhaon na ang iyang kalag, gigapos kini ni Sisyphus. Og, pastilan, nausab ang dagan sa kalibutan tungod niadto. Wa nay tawng nakabsan sa kinabuhi, wa nay mamatay. Nahibalik na lang ang normal sa dihang gibuhian ni Zeus si Thanatos.
Tuod man, nadala gyud nila ang badlungon nga si Sisyphus ngadto sa Hades, apan nakaipsot gyapon ang hinampak, mibalik sa iyang asawa ngas Merope (usa ka di ingon nato) aron kunohay kini kasab-an kon nganong wa siya tagai og tarong nga lubnganan. Hinuon, sa tinuoray lang, iyang gisekreto diay og tugon ang iyang asawa sa pagpalabay sa iyang patayng lawas ngadto sa sapa imbis nga unta ilubong sa tarong. Gibuhat kini niya aron aduna siyay pasangil nga makabalik sa kalibutan. Ug sa dihang nahibalik na siya sa kalibutan, kanunay kining manglipat sa kamatayon aron lang di na makabalik sa pikas kalibotan.
Mao kini ang hinungdan nga gisilotan kini siya pinaagi sa way katapusang pagpaligid sa bato ngadto sa tumoy sa bukid aron dili na kini makahuna-huna pa og laing plano sa pag-ikyas.
Apan buot natong hinumduman nga si Sisyphus mahigugmaon sa kinabuhi, watsinanggo, dili mahadlok mosukol sa mga dili ingon nato, dili mahadlok mousab sa dagan sa panahon. Mao kini ang mga gawi nga di angay sa mga mortal nga susama kaniya. Gikasuyaan siya sa mga ginoo.
V
Ang amahan ni Sisyphus ngas Aeolos mao ang ginoo sa hangin. Aduna siyay dose ka mga anak, ang katunga, mga babaye. Ang iyang pinuy-anan usa ka palasyo nga gama sa bronsi. Dinhi kini sila kanunay magpista. Dinhi usab niya tagui ang mga nagkalainlaing mga hangin.
Sa sugilanong Odyssey, iyang gitagaan si Odysseus niadtong sudlanan nga gama sa panit sa turo aron dinhi niya mahimong hipuson ang mga hangin. Apan sa dihang mibiyahi na si Odysseus paingon sa iyang pinuy-anan sa Ithaca, gihilabtan sa iyang mga tawo ang maong sudlanan sa pagtuo nga kini adunay mga gitaguang mga bahandi. Diha-diha, nasabwag ang mga hinipos nga mga hangin ug kini mipapha nilang tanan ug ang ilang yutang natawhan. Si Odysseus na lang human milabay ang panahon ang nakakita og balik sa maong yuta. Wala hinuon hisguti kon diin niya kini hikit-i.
VI
Bisan kinsa pay pasuginlon, bisan kinsa pang nasura, adunay mga nagkalainlaing bersyon kabahin sa sinugdanan sa kalibotan.
Ang hitsura sa Pilipinas, kon imong tan-awon, morag impeksyon sa panit sa kalibutan. Morag labhag sa til-as, morag dapaw, morag hangga, labi na gyud, morag agi sa sipilis. Katol tan-awon, gusto nimong kawton, gusto nimong kusniton, kuskuson, busdikon ang bungtod nga nagnana.
Kon padul-an, mora kinig kugan nga ningkubol. Dinhi nimo mas masud-ong kon diin kining impeksyona nagsugod, diin mikumbate ang resistensya sa lawas. Ang dakong bahin sa impeksyon nag-gikan sa Mindanao ug Luzon. Katag kini pag-abot sa kabisay-an, nagpasabot nga dinhi taliwa sa Pilipinas adunay mga pagsanta nga gihimo. Mao nga misimang ang impeksyon, mingkatag ngadto na dayon sa Palawan, sa Sulu, ug ngadto usab sa Batanes.
Unsa man kahay sinugdanan ining impeksyona? Di ba kaha iti sa agila? Kadtong agilang nakaigit sa tumang kalipay sa dihang iyang natupo sa sangka ang Dagat ug Adlaw?
Kay lagi, ang sipilis man god kuno, mikatap human sa biyahe ni Columbus ngadto sa Bag-ong Kalibutan niadtong 1493. Adunay mga pagtuon nga nagmatuod niini. Adunay mga nakit-an nga mga bukog sa mga tawo nga nabuhi niadtong mga panahona, ug nakit-an ang kagaw nga karon gitawag og Treponema Pallidum. Hinuon aduna say nagtuo nga hagbay ra ang syphilis mingkatap. Nasaypan lang hinuon kining sangla.
Ang kining Syphilis (sukwahi sa akong pangagpas) gikuha kini sa pangan niadtong batan-on nga nahisgutan niadtong usa ka balak sa Latin. Usa kadto siya ka saop nga tig-atiman sa mga karnero. Niadtong balaka, gitawag kadtong sakita og “Great Masquerader”. Tungod lagi kay ang simtomas sa maong impeksyon, pareha ra man sa ubang mga sakit. Sa ato pa, sundogan. Way originality.
VII
Alas otso nas Junquera sa My Place. Ikalima ko nang botilya, ug paminaw ko, kulang pa. Nanggilok ang akong dunggan sa dihang nakita ko ang babaye nga mitutok og hait kanako --- mata nga gipanag-iya sa usa ka babayeng maanyag ug taas pa nako.Ug kalit may nanguhit sa kilid. "Tres sintos lang. Ikaw nay bahala sa gawas." Wa ko katingog. Og mipadayon ang maong tawo. "Kon di nimo kaya, dungan lang mos akong migo. Tagsintos kwinta mo." Pulong niya samtang miagbay sa iyang tupad.
Midagkot og sigarilyo ang maong babaye ug mipahiyum kanako sa dihang nahawanan na sa aso ang iyang nawong. Iyahang tiil midapat sa salog bisan sa kahabog sa lingkuranan, samtang ako, milabyog-labyog sa tiil, naghangos sa kahinam. "Ako na lang usa. Bisag kuwatro sintos pa!"
Usa lamang sa mga lungag sa bungbong sa dalan Colon ang among gisudlan.Usa ka lodge, ginganlag Rainbow Foreign Exchange, ambot ngano. (Sukwahi sa pagtuo sa mga langyaw, dimalas ang bangaw. Ayaw gyud ni tudlua kay maputol imong tudlo.) Miagbay ang maong babaye kanako. "Ako diay si Rose. Ikaw?"
"Ener. Pero gianggaan og Putot." Milanog ang talidhay sa hawan ug hilom nga lobby sa Rainbow Foreign Exchange.
Usa ka oras ang akong gibayran sa kuwarto. Midiretso si Rose sa sulod, nag-una nako, samtang gipaabot ko pa ang sukli.
Pagtuo ko, dili lang siya makausa mipatighulog dinhi.
"Tissue paper, naa ka?" Pangutana sa receptionist sa dihang miabri sa drawer.
"O, dad-a ni."
Usa lamang ka 10 watts nga bombilya, sa bana-bana ko lang, ang mipuli sa unta nga kangitngit nga mipuno ining kwartoha.
"Ngitngita sad, uy!"
"Ang-ang kay kon sug-an og mahalon, pangawaton man," tubag ni Rose samtang mipahiluna sa iyang hip-hop nga beste sa usa ka gamayng lamisa sa kilid. Gisultihan ko siya sa pagbantay kay basig mahulog ang tres sintos nga gihatag ko kaniya.
"Wala na nako. Tua na ni Jun," tubag niya.
"Giunsa ninyo pagkaila ni Jun?" akong pangutana.
"Bata pa mi, kaila na mi."
"Imposible!"
"Igsuon gud mi. Sige na uy. Chismoso sad ning putota, ay!"
Mihipos siya sa iyang buhok, milugpit sa lastiko sa iyang ngabil, ug dunay miunlod sa iyang aping nga nahimong kandiis. Usa kini ka dagway nga pagadakpon sa hangin samtang nagsakdapsakdap sa kabulakan, gunitan sa hugot, ug palup-itan sa usa ka libro sa balak. Nahasulod ang naghubo niyang kaugalingon sa kwadradong bungbong sa maong lawak. Pagtuo nga anaa ko sa museyum ug wa sa Rainbow Foreign Exchange, apan sa dihang nakita ko ang mga badlis sa samad sa iyang kamot nga morag mga badlis sa bangaw nga nahilis, ang kalit kong kahiamgo.
"Ngano man na?" ang pangutana ko, samtang gitudlo ko kini.
"Sus, uy, sige na. Unsa man ka, mokayat ka, di?” ug dayon niyang hapak sa akong tudlo. (Kon bangaw pa kadto ug dili lang badlis, pastilan og naputol akong tudlo!)Makusganon sa akong pamati ang iyang pulong ug gipahiluna ko na lang ang akong maong ug brief ibabaw sa iyang hip-hop sa lamisa sa kilid. Mibikangkang siya samtang naghigda, og pinaagi sa kamot, misinyas kanako pagpaduol. Niadtong tungora, ako mitalidhay. Kon ang pagpakighilawas dili okupado sa pagbati, makita mo, sa pagsugod pa lang, tataw, sama kamo sa duha ka unggoy nga nagduwaduwa.
"Sige na! Peste, kadaghag arte!"
Misugod kog kamang paingon kaniya sa dihang namatngonan ko ang patik niya sa may bugan: Romil. Ug sa letrang "i", adunay kasingkasing nga mipuli sa tuldok.
VIII
Ang bugan mao kini ang parte sa lawas nga may igong kainit. Nagkinahanglan man gud og kainit kon magbuhi kag semilya. Dinhi usab nahimutang ang kinatawo, matawo ka man o hayop. Ang bugan usab managkaluha.
Kabahin sa bugan ug kaluha, nahinumdom ko ni Balituk, kadtong anak ni Bugan ug Kinggauan, kadtong managtiayon nga mga Ifugao. Ila kadtong gitunga si Balituk. Apan, ining puntoha, isaysay ko usa ang sinugdanan:
Si Bugan man gud dili ingon nato, taga Ikaupat nga Langit kadto siya, gamhanan. Mipatighulog lang to siya dinhi sa yuta aron makigminyo ni Kinggauan, kadtong ulitaw nga mamitikay rag hayop sa kabukiran. Nakit-an kadto siya nga way sapot ni Bugan sa dihang mipundo ang maong daga sa panganod duol sa kalibotan.
Ug tuod man, ang gibantog nga pilian naibog sa ulitawo. Nananghid dayon kini sa iyang amahan nga buot molugsong sa kalibutan. Ug tuod man, gitugutan ang maong daga. Nagdala kini og bahag ug sudlanan sa kan-on. Mao kini ang iyang gipakita ni Kinggauan sa iyang pag-adto sa payag nga puloy-anan sa ulitawo. Ug dito, nagkaila ug naminyo ang duruha.
Tungod lagi sa gahom ni Bugan, gikasuyaan siya sa mga kasilinganan. Usa ka adlaw, gilibotan sa mga silingan ang pinuy-anan sa magtiayon og mga pipila ka mga tanum ug mga isda. Tungod niini, gihubag-hubagan si Bugan. Nanurok ang mga dapaw, hangga, labhag sa iyang kalawasan. Dinhi magsugod ang mga lisud nga desisyon sa magtiayon.
Niabot na lang kadtong higayon nga sa ilang panagbulag gitunga nila ang lawas ni Balituk. Ang ubos nga bahin tua ni Bugan ug ang ibabaw tua ni Kinggauan. Ug tungod lagi kay gamhanan man si Bugan, pinaagi sa pipila ka yamyam, natubuan rag lawas ug ulo ang iyang bahin sa anak, ug ginganlan dayon niya kini sa samang pangan, Balituk. Apan kadtong parte nga tua ni Kinggauan, wa gyud intawn hitugki ug sumpay: kinataw, bugan, paa, bitiis, tiil. Miabot na lang ang panahon nga misugod nag dugta kini, og tungod sa hilabihang kaisog sa baho niini, miabot kini sa Ikaupat nga Langit ug ngadto na dayon ni Bugan.
Pwerteng sukoa ni Bugan, ug tungod niini, iyang gihimong ulo sa langgam nga mang-ak kadtong nadugta nga Balituk. Ang maong langgam may mata nga santing kaayong mosiga makasamad sa kangitngit. Matud pas mga tawo sa Kiangan diin nagpuyo si Kinggauan, mao kini ang maitom nga langgam nga mosinyas ug dautang mga panghitabo.Ang dunggan sa maong nadugta nga parte ni Balituk iyang gilabay ngadto sa lasang, ug sukad niadto adunay mga nanurok sa mga kahoy nga morag mga dunggan. Ang ilong usab didto punta sa lasang, ug nanurok usab kini. Ang buhok nahimong mga ulod. Gikan sa panit, gilangkat ni Bugan ang usa ka pulang langgam nga gitawag og kukuk. Katunga sa dugo nahimong mga kwaknit ug pinaagi sa atay namugna ang usa ka sakit. Pinaagi sa nadugta nga lawas ni Balituk, namugna ni Bugan ang mga nagkalainlaing mga sakit og dimalas sa kalibutan.
Ug mao kini ang angay tang hinumdoman. Ang dila nga hilabihan nangalisbo mao kuno ang hinungdan sa panghubag sa dila sa mga kalalakin-an. Matambalan lang kuno kini pinaagi sa paghalad og itlog o manok ngadto ni Bugan. Ug pinaagi sa dughan sa manok, naghimo si Bugan og hilabihan ka la’a nga serpente. Ug ang dughan sa serpente migawas ang usa ka dako kaayong bangaw.
IX
"Ig-unsa nimo si Romil?" ang akong pangutana.
Wala siya motingog. Hinuon, mikupot sa akoa ug mibira niini sa hinayhinay. Aduna siyay kamot nga makakoryente, mipahayag og dako sa 10 watts nga bombilya. Pamati nga usa ka liti miduslit sa pabilo sa kailadman.Gisudlan ko ang iyang pagkatawo, apan sa akong kamubo, ubos ug dili maabot ang iyang aping sa akong halok. Akong gipamulong sa kaugalingon: dili maangkon sa hingpit! Dinhing tungora, mora kog si Sisyphus nga nagpaligid ug bato sa bungtod sa lawas ni Rose. Kawang ang tanan.
Alta presyon! Kalit milanog ang paglamba sa pultahan, samtang nangahibat ang mga tayang bisagra niini. Milakra og puti ang sapatos nga misipa kanamo sa kahigmat.
"Ganiha ra kong pinangita nimo!" pulong sa tawo samtang mibira sa buhok ni Rose, ug mipadayon, "Imo na lang kong ilad-ilaron karon ha! Diin ka?"
"Mil, intawn," pangadye ni Rose.
Mibunal ang maong tawo sa iyang bakos, ug milabhag ang buckle nga spracket sa motor sa bukobuko ni Rose samtang hugot ang pagkupot niini sa buhok sa maong babaye. "Gihigugma tika. Nganong giingon ani man ko nimo?" ang pulong ug hilak sa maong tawo. Padayon ang pagbunal.
"Intawn, Joy, kuyog nako!" singgit sa maong tawo. Diha-diha, mas taas pa ko nilang duha. Gani, akoy kinatas-an, nahimo kong Balingit.
"Di na nako kaya, Mil!" tubag ni Rose.
Niadtong tungora, samtang gisul-ob ni Rose/Joy pag-usab ang iyahang hip-hop, adunay kahilom nga sama sa usa ka suwat human maabrihan ang sobre: Dear _________. Gisud-ong ko pag-ayo ang ilang mga lihok. Hugot ang ilang inagbayay sa dihang mibiya. Naimadyin ko sila nga usa ka bisagra, bag-o ug dili tayaon. Dili sama sa mga nangahibat nga bisagra sa gubang pultahan ining kwartoha.
Miduol ko sa receptionist nga gialimungawan pa, aron pagpaningil sa sukli, kay lagi wa ko moabot sa usa ka oras sulod sa kwarto. Ug wa pa gani mokabat sa usa ka oras nga kalipay. Apan diay, bayad kadto sa oras, kasubo man o kalipay.
Migawas ko sa Rainbow Foreign Exchange, hilom na ang kadalanan.
X
Higala kong Ramer, si Romeo ug Juliet wala sa library. Ania sa Junquera, ginganlag Romil ug Joy. Ug, Mer, si Sisyphus, si Kinggauan, si Romil, pulos kadto sila nahigugma sa mga babayeng dili sama nila. Si Merope, si Bugan, si Joy, pulos kadto mga dili ingon nato.
Ug, John, saksi si Balingit niini.
XI
Humot ang usa ka pahina sa stationery ang akong gigamit:
February 13, 1995
Dear April,
Ugma sa Fuente, 8pm.
I LOVE YOU.
Love,
Ener
P.S.
Ayaw pagsul-ob og hip-hop.
-- JANUAR E. YAP
Cebu City, Philippines
