mga sugilanon sa kilomkilom ug kaadlawon

MAO KINI ang kalibotang ginalaktan ni Dignanawan Minalimba. Ang kalibotan nga ang kadaghanan way kalibotan. Kay bisan gani ang iyang kaigsoonan wa na may hanaw bahin niini. Usa ka adlaw niana nadungog niya ang karaang mga pulong nga nagahagawhaw sa hangin sa kaudtohon. Ug daghang mga butang ang iyang nahunahuna.

***

Adunay mga butang nga mopabilin sa kasingkasing bisan pa sa paglabay sa daghang katuigan. Mga butang nga bisan tingalig sa kaulahiang gutlo sa kinabuhi magapabilin nga lab-as sa panumdoman. Kini tungod kay ang maong mga butang nahimo nang kabahin sa kaugalingon. Ug kini tungod kay ang kaugalingon nahimo nang kabahin sa maong mga butang.

Kadtong mga butanga mosantop sa hunahuna sa tungang-gabii nga mabilar ang mga mata sa pagtutok sa kisame nga daw manglahos ang tinan-awan ngadto sa mga bituon. O kaha samtang nagapiyong ug nagadamgo sa sayong kaadlawon mahitungod sa pag-abot sa sinalimba nga bulawan nga gitunton gikan sa ikapitong langit.

Gikan sa maong mga butang adunay mga sugilanon nga gapang-agas nga ingog tubod nga kaulo sa dagkong suba. Mga sugilanon nga morag sulog nga suba nga gasugod og bugwak gikan sa kasingkasing ug gasubaysubay sa tanang ugat hangtod nga mopatidlom balik sa kasingkasing. Ug gikan sa kasingkasing molahos ngadto sa kaikag sa baga nga mohatag og bag-ong kinabuhi aron padayon nga mabuhi ang mga sugilanon.

Gikan sa maong mga butang adunay kaalimyon nga motuhop sa galamhan. Sama pananglitan sa kahumot sa sudsod nga gikan sa pagkabulad sa adlaw ug andam na sa paglala aron mahimong banig nga mabulokon. Kaalimyon nga lab-as ug duol sa dughan. Kaalimyon nga tuburan sa balak nga mopitipiti gikan sa mga ngabil nga molitok og mga yanong pulong apan mokaskas sa kuwerdas nga haom sa kinaraang kanta sa gugma.

Gikan sa maong mga butang akong namugna ang daghang sugilanon sa kinabuhi. Ug ang katingalahan tungod kay gikan sa maong mga butang ako nahimong usa usab ka buhing sugilanon. Akong nasuta nga ako nagalihok sulod sa usa ka sugilanon nga dugay nang napatik sa mga bituon. Ug tungod niini ako nahatagan og kinabuhi. Tungod kay alang sa akong mga apuhan, ang aduna lamay kinabuhi mao silang adunay sugilanon.

Apan kinsa ako aron mahubad ang napatik sa mga bituon? Kinsa ako aron mahibaw-an kon kinsa ang nagasaysay sa akong sugilanon? Kinsa ako aron mamahimong takos sa paghubad sa tigmo sa akong eksistensiya?

Mao nga igo na lamang ako sa pagsaysay sa mga sugilanon nga akong nadungog. Igo na lamang ako sa pagpatalinghog sa saysay kanako sa mga sugilanon nga mamulong sa akong mga pagpanghupaw. Igo na lamang ako sa pagsubay sa mga sugilanon nga una nang gisubay sa akong mga apuhan nga gisubay usab sa ilang mga apuhan.

Apan kon kining pagsugilon sa mga sugilanon nagapahinumdom sa kadungganan sa mga butang nga kabilin sa katigulangan, kini usab nagapahinumdom sa krimen sa manununod sa maong mga kabilin. Mao nga samtang kini akong igasugilon, magamalipayon ang akong kasingkasing sa paglakbit pag-usab sa dungog sa akong mga apohan samtang daw nagabaga nga tumoy sa bangkaw ang magalagbas sa akong walang dughan sa paghinumdom sa akong mga kasal-anan.

Magasugod kita sa paglantaw niadtong dugay na nga panahon. Didto kita magasugod sa usa ka dakong balay. Kadtong balaya duha ka andana kansang mga haligi gilabra gikan sa gibanil nga kahoy nga ginganlag malibato. Ang atop nga salaysay o kogon sa maong balay kapila na mailisi hangtod nga nailisan nag sin. Ang dingding niadtong balaya lagpad kaayo gikan pa sa inak-ak nga kahoy. Ug ang salog mokabat sa tres pulgadas ang gibag-on nga gilabra gikan sa dagkong lawaan samtang ang mga bangol gilabra gikan sa gahi nga kahoy nga ginganlag tugas.

Didto sa maong balay nga kahoy kanunay nga madungog ang mga sugilanon sa usa ka tigulang nga babaye. Sumala sa akong mahinumdoman, siya igsoon sa akong apohan nga babaye ug siya kapin sa otsenta anyos na niadtong panahona. Gibawog na sa panahon ang iyang lawas, mao nga mora nag letra nga "C" ang iyang bayhon kon siya molakaw. Sa iyang paglakaw kanunay niyang gamit ang sungkod nga gikan sa bater sa dula nga kondisi sa akong mga ig-agaw. Kadtong kahoya gikan sa sanga sa kape nga gatubo sa tugkaran sa maong dakong balay. Sa mga panahon nga siya way litokong mga pulong, maglagot siyag tabako. Kanunay usab niyang kauban ang ambal nga kolor pula nga gihimo sa akong apuhan nga babaye alang niya.

Sa matag kilomkilom diin siya magsugod og saysayg mga sugilanon, maklaro ang morag lanot na niya nga buhok nga gakaanlagan sa hayag gikan sa lamparilya. Kanunay siyang magalingkod tapad sa usa ka karaang kaban diin siya magasandigsandig sa panahon nga siya kapoyon. Sa maong karaang kaban usab niya ipatong ang losa nga tasa nga maoy iyang imnanan sa kape. Kadtong tasaha napalit pa nila kaniadto sa Butuan gikan sa negosyanteng pikoton og mata. Samtang siya nagasugilon, ang iyang sungkod kanunay nga anaa dapit sa iyang walang kiliran.

Dili ko maihap ang kadaghan sa mga sugilanon nga iyang gisaysay. Dili ko na usab mahinumdoman ang tanang sugilanon nga iyang gisaysay. Pipila lamang ka sugilanon ang akong mahinumdoman. Nagkalainlain ang iyang mga sugilanon. Adunay mahitungod sa gamhanang kayumang. Adunay mahitungod sa ukang. Aduna usab mahitungod sa higante nga bitin sa suba sa Pulangi. Adunay mahitungod sa mga tawo nga mga katigulangan lamang ang nakaila. Adunay mahitungod sa mga binuhat nga dili makita sa mga yanong mata. Kadtong mga sugilanon ginganlan niyag mga nanangen.

Sa matag kaadlawon diin magsugod siyag saysay og mga sugilanon, maklaro sa kahayag sa lamparilya ang tabonon niyang panit nga nangunot na ug morag duol nang mauga. Motuhop sa dughan ang limbay gikan sa gakurogkurog na niya nga tingog. Kining mga limbay morag minugbo nga balak nga morag gakantahon. Sa matag limbay niya, daw iya lamang giutro ang mga limbay nga una nang gilimbay sa iyang mga apuhan.

Sa iyang panuigon, adunay daghang higayon nga ikasulti niya ang mga tawo ug binuhat nga siya lamang ang makakita. Adunay mga higayon nga iyang ikasulti ang iyang mga ginikanan nga dugay nang mipanaw o kaha ang iyang mga ig-agaw nga mitaliwan na sa laing kalibutan. Mao tingali kadto ang hinungdan ngano nga ang mga batang way buot ang magkugi sa pagpatalinghog sa iyang mga sugilanon.

Usa ako sa mga batang way buot kaniadto nga magpunayg tuk-ong matag gabii sa pagpaminaw sa mga sugilanon sa maong tigulang nga babaye. Kadtong mga sugilanon maoy akong paghulat kon kanus-a ko magduka. Apan bisan sa akong pagkatulog dili pa gakahuman ang mga sugilanon. Nagapadayon kini sa akong mga damgo. Adunay mga higayon sa akong mga damgo nga ako nakiglumbag dagan sa mga alagasi. Kining mga alagasi mga higante nga matod pa mangaon og tawo. Aduna usab mga higayon nga makiglumba kog lupad sa mga kalumbata nga mas nailhan karon nga haribon o Philippine Eagle. Ug adunay mga higayon nga ako mahimong karakter sa mga sugilanon nga gisaysay sa maong tigulang nga babaye. Sama pananglitan niadtong ako nahimong bata nga misakay sa likod sa higanteng kayumang. O kaha niadtong akong nadamgohan nga ako ang batan-on nga nakiglayog sa aliwas nga unggoy.

Usa ako sa mga batang way buot kaniadto nga maghigda duol sa atubangan sa maong tigulang inig kaadlawon aron maminaw sa iyang mga limbay. Kadtong pagpaminaw sa iyang mga limbay maoy akong paghulat kon kanus-a ko mapukaw. Apan bisan pa sa akong pagbangon dili gakahuman ang mga limbay. Nagapadayon kini sa akong pagmata. Daghang higayon nga ang akong paglakaw morag adunay duyog nga mga limbay. Ang akong mga lakang sa bugnaw nga kabuntagon morag dinuyogan sa limbay gikan sa gakurogkurog nga tingog. Adunay mga panahon nga akong mahunahuna nga ako usa ka limbay kaniadto nga nahatagan og kinabuhi sa dihang ako gilimbay sa unang dulom sa ting-init.

Kauban nako niadto sa mga batang way buot ang tulo nako ka ig-agaw (usa ka babayeg duha ka laki) ug kauban usab nako ang duha sa akong mga igsoon (usa ka babayeg usa ka laki). Morag maniga ang among mga mata sa mga panahon nga mosugilon ang tigulang og kulba nga mga sugilanon mahitungod sa mga dili ingon nato. Magdinip-igay dayon mi inig panindog na sa balhibo sa among tangkugo. Magnginisihay sab mi inig madungog namo ang kataw-anan nga mga sugilanon o kaha kon madungog namo ang limbay nga morag baki nga galuksolukso daplin sa sapa.

Samtang nagasugilon ang tigulang nga babaye sa mga sugilanon, nagalala usab og banig ang among mga inahan kauban ang among apuhan nga babaye. Mangalimyon ang kahumot sa sudsod nga maoy ilang galalahon samtang nagasaysay og sugilanon ang tigulang nga babaye. Ang mga inahan managistoryahanay sab apan sa hinay lamang nga tingog samtang nagasugilon ang tigulang nga babaye. Morag agas sa sapa ang inagas-as sa sudsod samtang sila nagalala taliwala sa limitadong kahayag nga gikan sa lamparilya. Usahay aduna silay mga komento mahitungod sa mga sugilanon nga ginasaysay sa tigulang nga babaye. Mangatawa sab sila sa mga kataw-anan nga sugilanon. Manghilom usab sila ug morag manghiyak ang tiyan sa mga kulbahinam nga bahin sa mga sugilanon.

Maabtan kog duka kaniadto sa mga banig nga wa pa mahuman sa paglala. Bugnaw sa panit ang maong mga banig. Ug bisan sa akong mga damgo akong masimhot ang kahumot sa maong mga banig. Lainlain usab ang disenyo sa maong mga banig. Adunay ginganlan sa akong apuhan og binagligyas. Aduna usab iyang ginganlag linamuntud. Mabulokon usab kadtong mga baniga kay ang ubang sudsod gatinaon man sa akong apuhan.

Hanas na sa paglala og banig ang akong apuhang babaye ug ang mga inahan namo nga kauban niya sa paglala. Mao gani nga morag agas sa sapa ang kasaba sa mga sudsod samtang sila nagalala. Usahay mahuman nila ang usa ka banig sulod sa duha ka gabii. Kadtong mga baniga ilang pagabayloan og humay sa panahon sa ting-ani.

Samtang nagasaysay og mga sugilanon ang tigulang nga babaye ug samtang nagalala og banig ang mga inahan kauban ang akong apuhan nga babaye, ang mga amahan nagatuk-ong duol sa abohan. Kauban nila ang akong apuhan nga lalaki. Sila adunay mga panaghisgot bahin sa laing mga butang. Ilang pagahisgotan ang mga tanom nga maayong ipugas sa panuig ug sa buklas. Ang panuig mao kadtong pagpugas sa bulan sa Mayo ug Hunyo. Samtang ang buklas mao ang ikaduhang tingtanom sulod sa usa ka tuig. Ilang malakbitan ang dagan sa mga panahon, ang posisyon sa mga bituon ug ang pag-abot sa mga langyaw. Usahay ilang mahisgotan ang mga tanom nga maayong himoong tambal sa samad. O kaha kadtong mga tanom nga maayong la-gaon alang sa kabuhi, labad sa ulo o panuhot ba kaha. Kon panahon nga adunay bag-ong nanganak, pirme gyod maistoryahan ang mahitungod sa epektibo nga talimughat o inomon aron dili mabughat.

Ang akong apuhan nga lalaki magasaysay usab mahitungod sa kaagi sa iyang mga apuhan. Niadtong mga panahon nga adunay mga pangayaw o mga pakiggubat ang tribu. Iya usab malakbitan og saysay kadtong mga kahoy sa lasang nga maayong kuhaan og tagok aron himoong suga o kaha kadtong mga kahoy nga lig-on kaayo nga bisan ang ngipon sa anay mangapangag kon ilang kan-on.

Ang mga amahan managsugilon usab sa ilang mga kasinatian. Ilang pagasubayon kadtong mga panahon diin nakakuhag dakong usa ang ilang lit-ag. O kaha kadtong ilang pagpamusil og baboy-ihalas. Manag-istoryahanay usab sila mahitungod sa epektibong pamaagi aron masumpo ang pagpangaon sa unggoy sa ilang mais o kaha sa pagsumpo sa ilaga sa pagpangaon sa ilang humay. Masubay usab sa ilang mga istorya kon haing subaa o sapaa ba kaha maayo manikop og isda. Maglanoglanog sa dakong balay ang ilang mga katawa kon adunay butang nga ilang kahimut-an. Manakla usab sila usahay kon adunay interesanteng butang nga gusto pa nilang istoryahon og ayo.

Ang akong mga nalakbitan na sa unahan mao ang mga butang nga morag lab-as nga dugos nga kanunay kong ginausap uban pa ang balayan nga giayog himo sa mga putyukan o tamaing ba kaha. Kadtong mga butanga daw lab-as nga tubig nga ginainom ko kanunay gikan pa sa sandayong. Nagahatag kadto kanakog kusog ug kalig-on. Ginabistihan ako niadtong mga butanga sa kutamaya nga dili madutlan sa langyaw nga hinagiban.

Apan dili sa langyaw nga hinagiban magagikan ang akong samad. Kini magagikan sa hinagiban nga mahait kaayo nga gibaid pa sa apuhan sa akong mga apuhan. Ug gikan sa kalan-on nga akong napanunod nasagol ang hilo nga hinayhinay nga nagadunot sa akong pagkatawo. Taas kaayo ang sugilanon kon nganong naingon niini ang tanan. Daghan ang akong mga pangutana nga ako ra say magsigeg tubag pinaagi sa mga panaghap.

Morag nagsugod ang tanan sa dihang nahunong na ang pagsaysay sa mga sugilanon. Niadtong panahona himalatyon na ang tigulang nga babaye nga maoy tigsaysay og mga sugilanon. Ang iyang hitsura niadto morag mikupos og ayo nga mais sa iyang pagkalahing. Morag naughan gyod sa tubig. Sa iyang pagkupos ingon na lamang siya sa usa ka batang way buot nga sama nako kaniadto. Sa dihang nahuman na siyag tunod sa lubnganan, morag nagsugod sab og katun-as ang kalibutan nga iyang gisugilon.

Ang unang senyales mao ang pagguba sa karaang balay nga kahoy. Kadtong duha ka andana nga balay nga gikan pa sa lainlaing matang sa kahoy. Ang mga kahoy niadtong balaya gigamit sa paghimo sa gamayng balay. Ug ang sobra nga mga kahoy gipanghimog sugnod sa dihang kaming mga batang way buot nga nanagko na gipangbug-atan sa itlog sa pagpangahoy. Mao nga ang gipangbugha kadtong karaang mga haligi. Gikugihan sa pagbugha ang mga haligi bisan og nangapangag ang sundang ug wasay. Niining mga tungora ako pang makit-an kadtong mga panahon nga gipaningot kog bugha niadtong mga kahoya. Ug sa matag bundak ko niadto sa wasay sa lawas sa maong mga kahoy, daw sa pagkakaron morag akong gibugha ang akong kaugalingon. Sa matag tigbas ko niadtong mga kahoya, karon morag gibirabirahan kog tigbas ang akong mga bukton ug bitiis. Ug sa kakusog sa kalayo gikan sa maong mga kahoy nga gipangsugnod, morag ako ginadauban sa kasakit nga way utlanan.

Hastang paita paminawon kon imong masuta nga ikaw mismo ang mibugha sa imong mga bukog ug ikaw mismo ang midaub sa imong lawas. Kang kinsang may gugma nga kasingkasing ang magmalinawon kon masuta ang iyang kalampingasan?

Sa dihang nagguba na ang dakong balay, gisunod pagputol ang dagkong punoan sa mangga. Ang mga mangga diin kami magsakasaka kaniadto. Ang mga mangga nga gitanom pa sa among mga apuhan. Human mopanaw kadtong mga manggaha, misunod na ang among mga apuhan. Sunod nga nangahanaw ang ilang mga yuta nga gipundar sa ilang dugo ug singot. Ang mga amahan ug mga inahan nga nabilin, gipamaligya ang tanan nga adunay bili sa salapi. Bisan kadtong mga karaang plato nga losa, tinidor ug kutsara wa makaikyas. Ug mao nga silang tanan nga adunay sugilanon sa pagkakaraan nangahanaw. Nahingpit na ang pagkagun-ob sa kalibutan sa ilang mga sugilanon.

Ang mga inahan ug mga amahan nangahimong paglong sa ilang panulondon. Mao kadto nga ang mga kaanakan usab nanagdako nga way mga hanaw sa ilang sugilanon. Wa gani nila mahibaw-i ang sugilanon sa ilang mga apuhan. Wa gani nila mahibaw-i ang ngalan sa uban nilang mga apuhan. Nanagko silang mga estranghero sa ilang yutang natawhan. Nahimo silang mga laaw ug morag mga iro nga way tag-iya. Nagkayagaw ang ilang panimuyo. Nanagkatibulaag sa ilang kawalad-on kay napapas na bisan ang mga sugilanon nga mao lamang kabilin nga wa mabaligya sa ilang mga amahan ug inahan.

Sa dihang nahigmata ako sa mga sugilanon, nagsugod ang akong kinabuhi. Sa dihang ako napukaw, nagsugod ang pagkaabo sa akong pagkatawo. Sa dihang nagsugod ang sugilanon sa akong anak, mihuyop ang hangin ug mitim-aw ang nahibilin kong baga. Pagasugnuran kaha kini og bag-ong sugilanon sa akong kaliwatan? Mahisama kaha sila kanako nga igasugnod ang ilang kaugalingong kalag? Mahanaw kaha ang kalibutan sa akong sugilanon sa panahon nga ako usab mopanaw?

Kutob na lamang tingali ako sa pagpangutana. Igo na lamang tingali ako sa pagpanaghap. Apan karong ako aduna nay diyotay nga kahibalo sa mga butang tinago sa mga sugilanon, paningkamoton ko nga ang akong kaliwatan dili magabugha sa ilang kaugalingong bukog ug dili magadaub sa ilang kaugalingong unod.

Kini mao ang hinungdan nganong ako kanunay magadamgo sa mga udtong-tutok. Sa maong mga damgo ako nagabangon gikan sa abo. Nagakalayo ug nagabaga aron sama sa puthaw mahingpit sa pagkahumok aron sayon salsalon sa pulos nga gitagana.

***

Ako si Dignanawan Minalimba. Anak ko ni Lighod Kagpa, nga anak ni Latot Indagha, nga anak ni Bunday Maluag, nga apo ni Amay Manggawhat, nga apo ni Amay Lumigto, nga anak ni Untol Dadatuen.

Mao kini ang akong kalibotan nga napatik na sa mga bituon bisan niadtong ako wa pa ihimugso. Ako nagalakaw uban sa mga sugilanon tungod kay gikan sa una kong gininhawa ako nahimong sugilanon.



-- ANIJUN MUDAN-UDAN
Bukidnon, Philippines