batong kaluha

KAHULOGAN karon sa piyesta dinhi, apan wala koy ganang mosaulog. Ikaduha na rong gabii nga dili ko makatulog dayon tungod sa panghitabo sa amo, labi na sa Batong Kaluha. Ania, isugid ko.

Sa pagbalikbalik nako sa among lungsod sa Adlawan wala kaayo ko makahapit sa may dagat kay kini laging magsigeg tumod og utanon sa Carbon, wala nay panahon nga magtutampisaw didto. Dili sama sa kaniadtong bata-bata pa ming tulo ka magsuon ug buhi pa silang Tatay ug Nanay, kinsa maoy nag-atiman sa among gamayng negosyo, kay magsige mig salum-salom sa Look dili kay makausa o makaduha ra sa usa ka semana apan hapit gyud matag adlaw. Kay lagi duol man ang among gipuy-an sa baybayon.

Mas kanunay man gud mi didtong magtiayon sa siyudad kay sa amo sa probinsiya sulod sa pipila ka tuig samtang nagdako ang mga bata sa kilid ni Annie, akong manghod nga nabiyudag sayo ug nga walay kaugalingong anak. Siya na lay akong gibinlan sa mga bata kay si Nadia, ang among kamanghoran, mibalhin mag puyo sa Iligan kuyog sa iyang nabana.

Apan karon nga ako nang matugyan ang pagkargakarga sa mga lagutmon ngadto sa akong duha ka anak, makahigayon na gyud kog duaw sa karaan nakong dulnganan kon maghuot ang dughan: ang dagat. Apan naunsa ba, nga may daghan na mang sagbot dala sa tabyog sa balud niini? Mga plastic nga nagkalain-lain ang bulok ug dili kini maingon nga nindot nga dayandayan. Samok, hasol kon ikaw maligo. Maayo lang lagi kon plastic lang. Kausa diha gyuy pinutos sa dahog saging nga nanimaho, wala na lang nako ablihi kay kahibalo na kita kon unsa kadto. Ug wala na lang sad ko mopadayon og langoylangoy didto.

Sadya man dapit sa may pier inigkagabii. Dili man na tinuoray nga pier kay wala na may manunggo dinha nga sakayan sama kaniadto sa kang Iyo Pasyo nga magbiyahian sa Bohol. Gigamit na lang kana inigkaadlaw nga bularanan og kopras, ug inigkagabii kon bulanon magtubig-tubig ang kabataan didto sama sa naandan namog dula sa bata pa mi. Karon naa nay mag-date didto sa tumoy. Arang-arang unta kadtong diha pay suga sa duha ka haligi kay dili ta mapandol kon walay hayag sa bulan, apan gitirador diay intawon ang bombilya. Nakadungog na lang ko nga may adik-adik nga nanglugos og bata didto sa mangitngit.

May managhudyaka sa tindahan ni Nang Bebe diha sa may pier. Mga binatilyo ug hamtong puros anaa manginom og beer ug mag-karaoke, ang mga upos sa sigarilyo nila ipalusot lang sa kal-ang sa salug nga kawayan ngadto sa tubig. Kanunay gani, kanang makadalikyat ko didto humag panihapon aron sa paghanggap sa hangin, magkataw-anay sila. Kausa, miduol bitaw ko nila ug diha diay sa taliwala ang kulangkulang nga si Tonyo, gikalingawan nilag komedya kay kuno kinahanglan nang magminyo kay nagkagulang na .

Maluoy sad ko adtong Tonyo, kay nag-inusara na tuod sukad siya biyai tulo na ka tuig ang miagi sa iyang manghod nga nars nga tua na ron sa California. Sa sinugdan pinadad-an kuno unta si Tonyo’g kwarta alang sa iyang mga kinahanglanon, apan karong naminyo na si Myrna’g Amerkano, maayo na lag makadawat kausa sa duha ka bulan. Sige lang, basta may mokubit gikan sa dagat, matod pa niya.

Pareho ra ba mi untag edad ni Tonyo, 46. Nagkaklasmit man gani mi sa Grade 1 didto sa Central Elementary School diin sad nagmaestra ang iyang inahan. Makatawa bitaw ming tulo ka magsuon kay kaming tanan naklasmit man diay niya sa Grade 1. Didto na lang siya mopilit kay hinay gud og pangutok.

Ang among gikahibudngan hinuon nga bisan pa sa iyang pagkaingon adto, wala gyuy ikyas ang mga isda kon siya nay mamingwit. Morag minadyik iyang piningwitan. Kausa, kami si Annie, Nadia ug Myrna, mikuyog kang Tonyo sa pamingwit didto sa iyang gitawag nga iyang tungdanan, nga siya ray daling makatultol: ang batong kaluha. Kagasangan kini sa lalum nga morag gagmayng kaluhang bukid nga napunog morag utok nga dagway sa bato. Dili ko kalimot adtong higayona kay mihaguros gud ang kang Tonyong pingwit unya didto man hinuon sa akong ilong mibitik! Hapit ko malagpot gikan sa akong gilingkurang katig sa iyang baruto. Pwerteng tyabaw nako adto ug wala na gyud ko mobalik pa sa batong kaluha.

Sukad adtong gabhiona diin gikomedyahan si Tonyo, pila ka semana na sad ko nakamatikod nga wala na siya mag-agiagi sa among tungod, labon to mangayo man gyud siyag ipalit og Coke ug pigpie para timo igkakita nako. Usahay iya sad kong binlan og piningwitan. Miingon tong usa ka bugoy nga akong gipangutana nga nagdaot kuno.

Apan adtong miaging adlaw, diha siya. Wala na mangayog para timo. Iya hinuon kong gisuginlan bahin adtong bag-o niyang nakaila nga ngilngig sad kunong mangisda, taga-Santander, si Dario. Wala dayon tingali makaamgo si Tonyo nga kadtong Darioha si Mr. Dynamite, ang iyang angga nga bag-o ra sad nakong nahibaw-an. Ang mga taga-Adlawon wala pa hinuon makasulay og dinamita, bisan kon nianang paagiha sa pangisda sigurong makahantok og daghan. Makadaot kini uyamot sa tanang nagpuyo sa dagat, labi na sa mga isdang gagmay nga unta ikatagana sa umaabot nga mga adlaw. Wala lang ko moabiba niyag tabi bahin adto kay naaburido sad kog gamay dihang nakabuhi ang hiniktan ni Adon, ang akong bana.

Karon na ko nakahunahuna nga unsa man say among mahimo kon ang mga mangingisda sa amo madani ni Dario tungod sa panginahanglan. Nagkagamay na man kuno ang ilang kuha, unya mopalawod na sila aron mamukot. Tingali, ingon nako sa akong kaugalingon, wala sila makadumdum sa tungdanan ni Tonyo.

Ako man tingali tong nadalidali si Tonyo intawon og itsapwera kay diha sad koy gipangandam para sa umaabot nga piyesta sa amo.

Bisperas man tuod kagahapon apan nagubot ang mga molupyo sa may baybayon tungod kay dihay butobuto dapit sa batong kaluha.

Ug milutaw ang lawas ni Tonyo, gialirongan sa mga isdang lain-lain og bulok nga nanglutaw sad.


-- ERLINDA K. ALBURO
Cebu City, Philippines

mga sugilanon sa kilomkilom ug kaadlawon

MAO KINI ang kalibotang ginalaktan ni Dignanawan Minalimba. Ang kalibotan nga ang kadaghanan way kalibotan. Kay bisan gani ang iyang kaigsoonan wa na may hanaw bahin niini. Usa ka adlaw niana nadungog niya ang karaang mga pulong nga nagahagawhaw sa hangin sa kaudtohon. Ug daghang mga butang ang iyang nahunahuna.

***

Adunay mga butang nga mopabilin sa kasingkasing bisan pa sa paglabay sa daghang katuigan. Mga butang nga bisan tingalig sa kaulahiang gutlo sa kinabuhi magapabilin nga lab-as sa panumdoman. Kini tungod kay ang maong mga butang nahimo nang kabahin sa kaugalingon. Ug kini tungod kay ang kaugalingon nahimo nang kabahin sa maong mga butang.

Kadtong mga butanga mosantop sa hunahuna sa tungang-gabii nga mabilar ang mga mata sa pagtutok sa kisame nga daw manglahos ang tinan-awan ngadto sa mga bituon. O kaha samtang nagapiyong ug nagadamgo sa sayong kaadlawon mahitungod sa pag-abot sa sinalimba nga bulawan nga gitunton gikan sa ikapitong langit.

Gikan sa maong mga butang adunay mga sugilanon nga gapang-agas nga ingog tubod nga kaulo sa dagkong suba. Mga sugilanon nga morag sulog nga suba nga gasugod og bugwak gikan sa kasingkasing ug gasubaysubay sa tanang ugat hangtod nga mopatidlom balik sa kasingkasing. Ug gikan sa kasingkasing molahos ngadto sa kaikag sa baga nga mohatag og bag-ong kinabuhi aron padayon nga mabuhi ang mga sugilanon.

Gikan sa maong mga butang adunay kaalimyon nga motuhop sa galamhan. Sama pananglitan sa kahumot sa sudsod nga gikan sa pagkabulad sa adlaw ug andam na sa paglala aron mahimong banig nga mabulokon. Kaalimyon nga lab-as ug duol sa dughan. Kaalimyon nga tuburan sa balak nga mopitipiti gikan sa mga ngabil nga molitok og mga yanong pulong apan mokaskas sa kuwerdas nga haom sa kinaraang kanta sa gugma.

Gikan sa maong mga butang akong namugna ang daghang sugilanon sa kinabuhi. Ug ang katingalahan tungod kay gikan sa maong mga butang ako nahimong usa usab ka buhing sugilanon. Akong nasuta nga ako nagalihok sulod sa usa ka sugilanon nga dugay nang napatik sa mga bituon. Ug tungod niini ako nahatagan og kinabuhi. Tungod kay alang sa akong mga apuhan, ang aduna lamay kinabuhi mao silang adunay sugilanon.

Apan kinsa ako aron mahubad ang napatik sa mga bituon? Kinsa ako aron mahibaw-an kon kinsa ang nagasaysay sa akong sugilanon? Kinsa ako aron mamahimong takos sa paghubad sa tigmo sa akong eksistensiya?

Mao nga igo na lamang ako sa pagsaysay sa mga sugilanon nga akong nadungog. Igo na lamang ako sa pagpatalinghog sa saysay kanako sa mga sugilanon nga mamulong sa akong mga pagpanghupaw. Igo na lamang ako sa pagsubay sa mga sugilanon nga una nang gisubay sa akong mga apuhan nga gisubay usab sa ilang mga apuhan.

Apan kon kining pagsugilon sa mga sugilanon nagapahinumdom sa kadungganan sa mga butang nga kabilin sa katigulangan, kini usab nagapahinumdom sa krimen sa manununod sa maong mga kabilin. Mao nga samtang kini akong igasugilon, magamalipayon ang akong kasingkasing sa paglakbit pag-usab sa dungog sa akong mga apohan samtang daw nagabaga nga tumoy sa bangkaw ang magalagbas sa akong walang dughan sa paghinumdom sa akong mga kasal-anan.

Magasugod kita sa paglantaw niadtong dugay na nga panahon. Didto kita magasugod sa usa ka dakong balay. Kadtong balaya duha ka andana kansang mga haligi gilabra gikan sa gibanil nga kahoy nga ginganlag malibato. Ang atop nga salaysay o kogon sa maong balay kapila na mailisi hangtod nga nailisan nag sin. Ang dingding niadtong balaya lagpad kaayo gikan pa sa inak-ak nga kahoy. Ug ang salog mokabat sa tres pulgadas ang gibag-on nga gilabra gikan sa dagkong lawaan samtang ang mga bangol gilabra gikan sa gahi nga kahoy nga ginganlag tugas.

Didto sa maong balay nga kahoy kanunay nga madungog ang mga sugilanon sa usa ka tigulang nga babaye. Sumala sa akong mahinumdoman, siya igsoon sa akong apohan nga babaye ug siya kapin sa otsenta anyos na niadtong panahona. Gibawog na sa panahon ang iyang lawas, mao nga mora nag letra nga "C" ang iyang bayhon kon siya molakaw. Sa iyang paglakaw kanunay niyang gamit ang sungkod nga gikan sa bater sa dula nga kondisi sa akong mga ig-agaw. Kadtong kahoya gikan sa sanga sa kape nga gatubo sa tugkaran sa maong dakong balay. Sa mga panahon nga siya way litokong mga pulong, maglagot siyag tabako. Kanunay usab niyang kauban ang ambal nga kolor pula nga gihimo sa akong apuhan nga babaye alang niya.

Sa matag kilomkilom diin siya magsugod og saysayg mga sugilanon, maklaro ang morag lanot na niya nga buhok nga gakaanlagan sa hayag gikan sa lamparilya. Kanunay siyang magalingkod tapad sa usa ka karaang kaban diin siya magasandigsandig sa panahon nga siya kapoyon. Sa maong karaang kaban usab niya ipatong ang losa nga tasa nga maoy iyang imnanan sa kape. Kadtong tasaha napalit pa nila kaniadto sa Butuan gikan sa negosyanteng pikoton og mata. Samtang siya nagasugilon, ang iyang sungkod kanunay nga anaa dapit sa iyang walang kiliran.

Dili ko maihap ang kadaghan sa mga sugilanon nga iyang gisaysay. Dili ko na usab mahinumdoman ang tanang sugilanon nga iyang gisaysay. Pipila lamang ka sugilanon ang akong mahinumdoman. Nagkalainlain ang iyang mga sugilanon. Adunay mahitungod sa gamhanang kayumang. Adunay mahitungod sa ukang. Aduna usab mahitungod sa higante nga bitin sa suba sa Pulangi. Adunay mahitungod sa mga tawo nga mga katigulangan lamang ang nakaila. Adunay mahitungod sa mga binuhat nga dili makita sa mga yanong mata. Kadtong mga sugilanon ginganlan niyag mga nanangen.

Sa matag kaadlawon diin magsugod siyag saysay og mga sugilanon, maklaro sa kahayag sa lamparilya ang tabonon niyang panit nga nangunot na ug morag duol nang mauga. Motuhop sa dughan ang limbay gikan sa gakurogkurog na niya nga tingog. Kining mga limbay morag minugbo nga balak nga morag gakantahon. Sa matag limbay niya, daw iya lamang giutro ang mga limbay nga una nang gilimbay sa iyang mga apuhan.

Sa iyang panuigon, adunay daghang higayon nga ikasulti niya ang mga tawo ug binuhat nga siya lamang ang makakita. Adunay mga higayon nga iyang ikasulti ang iyang mga ginikanan nga dugay nang mipanaw o kaha ang iyang mga ig-agaw nga mitaliwan na sa laing kalibutan. Mao tingali kadto ang hinungdan ngano nga ang mga batang way buot ang magkugi sa pagpatalinghog sa iyang mga sugilanon.

Usa ako sa mga batang way buot kaniadto nga magpunayg tuk-ong matag gabii sa pagpaminaw sa mga sugilanon sa maong tigulang nga babaye. Kadtong mga sugilanon maoy akong paghulat kon kanus-a ko magduka. Apan bisan sa akong pagkatulog dili pa gakahuman ang mga sugilanon. Nagapadayon kini sa akong mga damgo. Adunay mga higayon sa akong mga damgo nga ako nakiglumbag dagan sa mga alagasi. Kining mga alagasi mga higante nga matod pa mangaon og tawo. Aduna usab mga higayon nga makiglumba kog lupad sa mga kalumbata nga mas nailhan karon nga haribon o Philippine Eagle. Ug adunay mga higayon nga ako mahimong karakter sa mga sugilanon nga gisaysay sa maong tigulang nga babaye. Sama pananglitan niadtong ako nahimong bata nga misakay sa likod sa higanteng kayumang. O kaha niadtong akong nadamgohan nga ako ang batan-on nga nakiglayog sa aliwas nga unggoy.

Usa ako sa mga batang way buot kaniadto nga maghigda duol sa atubangan sa maong tigulang inig kaadlawon aron maminaw sa iyang mga limbay. Kadtong pagpaminaw sa iyang mga limbay maoy akong paghulat kon kanus-a ko mapukaw. Apan bisan pa sa akong pagbangon dili gakahuman ang mga limbay. Nagapadayon kini sa akong pagmata. Daghang higayon nga ang akong paglakaw morag adunay duyog nga mga limbay. Ang akong mga lakang sa bugnaw nga kabuntagon morag dinuyogan sa limbay gikan sa gakurogkurog nga tingog. Adunay mga panahon nga akong mahunahuna nga ako usa ka limbay kaniadto nga nahatagan og kinabuhi sa dihang ako gilimbay sa unang dulom sa ting-init.

Kauban nako niadto sa mga batang way buot ang tulo nako ka ig-agaw (usa ka babayeg duha ka laki) ug kauban usab nako ang duha sa akong mga igsoon (usa ka babayeg usa ka laki). Morag maniga ang among mga mata sa mga panahon nga mosugilon ang tigulang og kulba nga mga sugilanon mahitungod sa mga dili ingon nato. Magdinip-igay dayon mi inig panindog na sa balhibo sa among tangkugo. Magnginisihay sab mi inig madungog namo ang kataw-anan nga mga sugilanon o kaha kon madungog namo ang limbay nga morag baki nga galuksolukso daplin sa sapa.

Samtang nagasugilon ang tigulang nga babaye sa mga sugilanon, nagalala usab og banig ang among mga inahan kauban ang among apuhan nga babaye. Mangalimyon ang kahumot sa sudsod nga maoy ilang galalahon samtang nagasaysay og sugilanon ang tigulang nga babaye. Ang mga inahan managistoryahanay sab apan sa hinay lamang nga tingog samtang nagasugilon ang tigulang nga babaye. Morag agas sa sapa ang inagas-as sa sudsod samtang sila nagalala taliwala sa limitadong kahayag nga gikan sa lamparilya. Usahay aduna silay mga komento mahitungod sa mga sugilanon nga ginasaysay sa tigulang nga babaye. Mangatawa sab sila sa mga kataw-anan nga sugilanon. Manghilom usab sila ug morag manghiyak ang tiyan sa mga kulbahinam nga bahin sa mga sugilanon.

Maabtan kog duka kaniadto sa mga banig nga wa pa mahuman sa paglala. Bugnaw sa panit ang maong mga banig. Ug bisan sa akong mga damgo akong masimhot ang kahumot sa maong mga banig. Lainlain usab ang disenyo sa maong mga banig. Adunay ginganlan sa akong apuhan og binagligyas. Aduna usab iyang ginganlag linamuntud. Mabulokon usab kadtong mga baniga kay ang ubang sudsod gatinaon man sa akong apuhan.

Hanas na sa paglala og banig ang akong apuhang babaye ug ang mga inahan namo nga kauban niya sa paglala. Mao gani nga morag agas sa sapa ang kasaba sa mga sudsod samtang sila nagalala. Usahay mahuman nila ang usa ka banig sulod sa duha ka gabii. Kadtong mga baniga ilang pagabayloan og humay sa panahon sa ting-ani.

Samtang nagasaysay og mga sugilanon ang tigulang nga babaye ug samtang nagalala og banig ang mga inahan kauban ang akong apuhan nga babaye, ang mga amahan nagatuk-ong duol sa abohan. Kauban nila ang akong apuhan nga lalaki. Sila adunay mga panaghisgot bahin sa laing mga butang. Ilang pagahisgotan ang mga tanom nga maayong ipugas sa panuig ug sa buklas. Ang panuig mao kadtong pagpugas sa bulan sa Mayo ug Hunyo. Samtang ang buklas mao ang ikaduhang tingtanom sulod sa usa ka tuig. Ilang malakbitan ang dagan sa mga panahon, ang posisyon sa mga bituon ug ang pag-abot sa mga langyaw. Usahay ilang mahisgotan ang mga tanom nga maayong himoong tambal sa samad. O kaha kadtong mga tanom nga maayong la-gaon alang sa kabuhi, labad sa ulo o panuhot ba kaha. Kon panahon nga adunay bag-ong nanganak, pirme gyod maistoryahan ang mahitungod sa epektibo nga talimughat o inomon aron dili mabughat.

Ang akong apuhan nga lalaki magasaysay usab mahitungod sa kaagi sa iyang mga apuhan. Niadtong mga panahon nga adunay mga pangayaw o mga pakiggubat ang tribu. Iya usab malakbitan og saysay kadtong mga kahoy sa lasang nga maayong kuhaan og tagok aron himoong suga o kaha kadtong mga kahoy nga lig-on kaayo nga bisan ang ngipon sa anay mangapangag kon ilang kan-on.

Ang mga amahan managsugilon usab sa ilang mga kasinatian. Ilang pagasubayon kadtong mga panahon diin nakakuhag dakong usa ang ilang lit-ag. O kaha kadtong ilang pagpamusil og baboy-ihalas. Manag-istoryahanay usab sila mahitungod sa epektibong pamaagi aron masumpo ang pagpangaon sa unggoy sa ilang mais o kaha sa pagsumpo sa ilaga sa pagpangaon sa ilang humay. Masubay usab sa ilang mga istorya kon haing subaa o sapaa ba kaha maayo manikop og isda. Maglanoglanog sa dakong balay ang ilang mga katawa kon adunay butang nga ilang kahimut-an. Manakla usab sila usahay kon adunay interesanteng butang nga gusto pa nilang istoryahon og ayo.

Ang akong mga nalakbitan na sa unahan mao ang mga butang nga morag lab-as nga dugos nga kanunay kong ginausap uban pa ang balayan nga giayog himo sa mga putyukan o tamaing ba kaha. Kadtong mga butanga daw lab-as nga tubig nga ginainom ko kanunay gikan pa sa sandayong. Nagahatag kadto kanakog kusog ug kalig-on. Ginabistihan ako niadtong mga butanga sa kutamaya nga dili madutlan sa langyaw nga hinagiban.

Apan dili sa langyaw nga hinagiban magagikan ang akong samad. Kini magagikan sa hinagiban nga mahait kaayo nga gibaid pa sa apuhan sa akong mga apuhan. Ug gikan sa kalan-on nga akong napanunod nasagol ang hilo nga hinayhinay nga nagadunot sa akong pagkatawo. Taas kaayo ang sugilanon kon nganong naingon niini ang tanan. Daghan ang akong mga pangutana nga ako ra say magsigeg tubag pinaagi sa mga panaghap.

Morag nagsugod ang tanan sa dihang nahunong na ang pagsaysay sa mga sugilanon. Niadtong panahona himalatyon na ang tigulang nga babaye nga maoy tigsaysay og mga sugilanon. Ang iyang hitsura niadto morag mikupos og ayo nga mais sa iyang pagkalahing. Morag naughan gyod sa tubig. Sa iyang pagkupos ingon na lamang siya sa usa ka batang way buot nga sama nako kaniadto. Sa dihang nahuman na siyag tunod sa lubnganan, morag nagsugod sab og katun-as ang kalibutan nga iyang gisugilon.

Ang unang senyales mao ang pagguba sa karaang balay nga kahoy. Kadtong duha ka andana nga balay nga gikan pa sa lainlaing matang sa kahoy. Ang mga kahoy niadtong balaya gigamit sa paghimo sa gamayng balay. Ug ang sobra nga mga kahoy gipanghimog sugnod sa dihang kaming mga batang way buot nga nanagko na gipangbug-atan sa itlog sa pagpangahoy. Mao nga ang gipangbugha kadtong karaang mga haligi. Gikugihan sa pagbugha ang mga haligi bisan og nangapangag ang sundang ug wasay. Niining mga tungora ako pang makit-an kadtong mga panahon nga gipaningot kog bugha niadtong mga kahoya. Ug sa matag bundak ko niadto sa wasay sa lawas sa maong mga kahoy, daw sa pagkakaron morag akong gibugha ang akong kaugalingon. Sa matag tigbas ko niadtong mga kahoya, karon morag gibirabirahan kog tigbas ang akong mga bukton ug bitiis. Ug sa kakusog sa kalayo gikan sa maong mga kahoy nga gipangsugnod, morag ako ginadauban sa kasakit nga way utlanan.

Hastang paita paminawon kon imong masuta nga ikaw mismo ang mibugha sa imong mga bukog ug ikaw mismo ang midaub sa imong lawas. Kang kinsang may gugma nga kasingkasing ang magmalinawon kon masuta ang iyang kalampingasan?

Sa dihang nagguba na ang dakong balay, gisunod pagputol ang dagkong punoan sa mangga. Ang mga mangga diin kami magsakasaka kaniadto. Ang mga mangga nga gitanom pa sa among mga apuhan. Human mopanaw kadtong mga manggaha, misunod na ang among mga apuhan. Sunod nga nangahanaw ang ilang mga yuta nga gipundar sa ilang dugo ug singot. Ang mga amahan ug mga inahan nga nabilin, gipamaligya ang tanan nga adunay bili sa salapi. Bisan kadtong mga karaang plato nga losa, tinidor ug kutsara wa makaikyas. Ug mao nga silang tanan nga adunay sugilanon sa pagkakaraan nangahanaw. Nahingpit na ang pagkagun-ob sa kalibutan sa ilang mga sugilanon.

Ang mga inahan ug mga amahan nangahimong paglong sa ilang panulondon. Mao kadto nga ang mga kaanakan usab nanagdako nga way mga hanaw sa ilang sugilanon. Wa gani nila mahibaw-i ang sugilanon sa ilang mga apuhan. Wa gani nila mahibaw-i ang ngalan sa uban nilang mga apuhan. Nanagko silang mga estranghero sa ilang yutang natawhan. Nahimo silang mga laaw ug morag mga iro nga way tag-iya. Nagkayagaw ang ilang panimuyo. Nanagkatibulaag sa ilang kawalad-on kay napapas na bisan ang mga sugilanon nga mao lamang kabilin nga wa mabaligya sa ilang mga amahan ug inahan.

Sa dihang nahigmata ako sa mga sugilanon, nagsugod ang akong kinabuhi. Sa dihang ako napukaw, nagsugod ang pagkaabo sa akong pagkatawo. Sa dihang nagsugod ang sugilanon sa akong anak, mihuyop ang hangin ug mitim-aw ang nahibilin kong baga. Pagasugnuran kaha kini og bag-ong sugilanon sa akong kaliwatan? Mahisama kaha sila kanako nga igasugnod ang ilang kaugalingong kalag? Mahanaw kaha ang kalibutan sa akong sugilanon sa panahon nga ako usab mopanaw?

Kutob na lamang tingali ako sa pagpangutana. Igo na lamang tingali ako sa pagpanaghap. Apan karong ako aduna nay diyotay nga kahibalo sa mga butang tinago sa mga sugilanon, paningkamoton ko nga ang akong kaliwatan dili magabugha sa ilang kaugalingong bukog ug dili magadaub sa ilang kaugalingong unod.

Kini mao ang hinungdan nganong ako kanunay magadamgo sa mga udtong-tutok. Sa maong mga damgo ako nagabangon gikan sa abo. Nagakalayo ug nagabaga aron sama sa puthaw mahingpit sa pagkahumok aron sayon salsalon sa pulos nga gitagana.

***

Ako si Dignanawan Minalimba. Anak ko ni Lighod Kagpa, nga anak ni Latot Indagha, nga anak ni Bunday Maluag, nga apo ni Amay Manggawhat, nga apo ni Amay Lumigto, nga anak ni Untol Dadatuen.

Mao kini ang akong kalibotan nga napatik na sa mga bituon bisan niadtong ako wa pa ihimugso. Ako nagalakaw uban sa mga sugilanon tungod kay gikan sa una kong gininhawa ako nahimong sugilanon.



-- ANIJUN MUDAN-UDAN
Bukidnon, Philippines

bingo

SIGENG GIPAKAGAY ni Lailah nga mas ilado pa sa angga niyang ‘Balat’ ang mga bolilyo sa setentay singko ka numero sa Bingo nga nanagsingkiay ug nanagtinabuylog sa ilawom sa bolahan agig sangyaw sa pagsugod na usab sa naandan nilang lingaw-lingaw. Lingaw-lingaw lang alang kanila ang dulang Bingo ug walay nakaamgo nga sama silag ming-apil sa gera.

Giuyog ug giuyog ni Balat ang bolahan aron mokusog pa gayod ang namugnang kasikas niini kansang kaalingisig nga misibaw sa nagkagidlay nilang dapit daw matahom nga huni nga kusganong nagdapit sa nakadungog.

Si Loling nga nanghugas sa ilang kinan-an sa paniudto mikiros gilayon, biniyaan ang buhat sa banggira, pagkadungog sa kinagilkil sa mga bolilyo — ingog nalisang pag-ayo nga dili makatambong sa pagsugod sa kada palis nilang sesyon. Ug sama kang Loling, ang ubang mga silingan nga ulipon na usab sa maong dula nanagkarakara paghugop sa sonata ni Balat. Nanag-iyahay silag pahiluna sa lingkoranan samtang nagpahimutang usab sa napili nilang karton o baraha. Diha na si Linda Pandak, si Ingkong Budlat, si Miguela Pahungaw, si Ronnie Pahac, si Tinoy Bungol, si Lyn Butod ug si Saria Bakang.

“Hoy, Aldo, tawga si Gracia Tigasin ug si Chona Maanghit,” mando ni Balat sa singko anyos niyang anak. “Ingna nga magsugod na!”

Gilunggong na usab ni Balat ang mga bolilyo samtang naghinay-hinayg pangobra sa mga pusta. Gisanasana niya ang tanang mga karton nga gipustahan sa mga magduduwa. Wala madugay, nahiabot si Chona nga nagsinaplid sa iyang masusong anak samtang ang duha pa nga maantigo nang molakaw, nanagsunod kaniya.

“Nganong nadugay ka man, Chona?” nangutana si Saria Bakang. “Ay, da! Naglung-ag kong daan, uy! Engkasog maglami ta ron — maabtan tag gabii, aw, may kan-on na. Sud-an na lay pangitaon,” tubag usab sa angkan nga naghikyad sa iyang baraha.

“Sige, bola na,” mipahibalo si Balat.

Giyugyog gilayon sa mibola ang sudlanan-bolahan ug dayon: “Sa letrang ‘N’— sipag buto, kuwatro nga may singko— numero kuwarentay singko...”

Isigduko ang mga magduduwa sa ilang mga karton. Mahinamon nilang gitiman-an ang numerong migula pinaagi sa pagbutang og bato. Samtang nalingaw ang mga dagko nga miapil sa Bingo, ang mga gagmayng bata usab naninguha sag duwag ila. Nagyagaw ang tibuok palibot. Dihay mga batang nanggiaway, may mingaab paghilak ug ang uban nangatawa. Ang ilang kabanha miilog sa kinagulkol sa mga bolilyo nga padayong gibola.

“Sa letrang ‘B’— Valentine’s Day, numero katorse,” milanog na usab ang tingog sa bolador.

“Hinay-hinay lang, daghan ring akong karton,” mireklamo si Lyn Butod. “Naa pa, o, katorse,” mitudlo si Ingkong Budlat. “Sige, bola na...” mituaw si Loling.

Gilunggong sa bolador ang bolahan. Human makakuot og usa ka bolilyo, “Sa letrang ‘O’,” matod niini, “numero saysentay singko.” “Unsa to? Kusga pod na pagbasa,” mingulob si Tinoy Bungol. Giotro pagbasa sa bolador apan pinasinggit na. Ug nangatawa ang tanan gawas kang Tinoy. “Kamo kunoy mabungol, lalim ba!” misikmat ang hamtong. Ug nanghugyaw na usab pagpangatawa ang uban.

Ning tungora, si Nestly, anak ni Balat nga magduha pa ka tuig, miparayeg sa inahan. Mibaiid kini. Naghingihingi. “Ayawg samok!” Gisingkahan ni Balat ang bata. Apan inay mopatuo, mingaab hinuon kini. “Langasa ana, uy!” Dihay mibadlong.

“Oo, pagpalit ngadto sa tindahan,” gitunolan ni Balat ang iyang anak og tibuok peso. Gidawat sa bata ang kuwarta apan nagpadayon pa kini paghilak. “Hilom na!” Mipiti ang sampot sa bata nga gihapak ni Balat sa iyang pa’d. “Lakaw, pagpalit na ngadto!”

Makamao nang mopalit si Nestly sa tindahan sa duol bisan lugsanay pa kining makalitok. Apan wala kini molakaw aron pagpalit. Gikumkom lamang sa bulingit niining kamot ang pesong gihatag sa inahan. Sa nalingaw na ang bata, miduol kini sa ubang mga batang nanagdula ug iya kining gipakitaan sa gigunitan niyang kuwarta.

“Sa letrang ‘G’— si Ghodong Bombay, ang hari sa payb siks,” padayon sa nagbola.

“Uy, pilay kuwarta aning Ronie?” Nakurat ang tanan sa singkang pangutana sa nahibuthong si Nang Ondang. “Tibuok gatos may da’ ana,” tug-an usab ni Balat.

“Peste kang bataa, ka! Daan pa ko nga ikaw maoy nagkuha,” dayong lunggob niini sa kuwartang diha sa kamot sa batan-ong gianggaag pahak. “Hala, pauli kay adto tas ba’y magtiwas!” Gipugnit ni Nang Ondang ang dunggan sa anak ug gibitad pauli sa ilaha.

Nagpadayon ang duwa. Unya takulahaw lang, may mituaw: “Unsa man nang nag-aso?” Nakayanghag ang tanan. “Uy, Marino, susiha kuno,” sugo ni Chona sa anak. “Morag sa atoa man na.” Midagan ang bata paingon sa ila.

“Sa letrang ‘B’— Hudas!” sa bolador na usab nga ang numero 13 maoy gipasabot.

“Hoy, Balat,” ni Linda pa sa dakong tingog, “ang imong anak, minglurat ang mata!”

“Naunsa man na?” ni Balat pa.

“Gikaon man niya ang peso,” tug-an sa usa ka bata. Mao usay pagdangadanga sa anak ni Chona nga nagpaninggit: “Mama...ang atong balay nagsiga!”

Midagan si Chona pagkadungog sa gitaho sa anak samtang si Balat usab daling mitindog ug gipukpok ang tangkugo sa anak nga nakatulon og peso.

“BINGO!” Misibaw ang tingog ni Gracia taliwala sa kaguliyang. Unya nanaguto si Miguela Pahungaw dayong ingon: “Giatay! Dako na kog pilde, da!”

Apan duna bay midaog sa gera? (TAPOS)

-- EDGAR S. GODIN

Manila, Philippines

biyahe

"MOHATOD kag Guadalupe, Nong?”

Hesus! Diriyot masaag sa traha ang paghugot kos kataposang tuwerkas stud bolt sa cylinder head dihang nadungog ko ang sangpit nga naggunad habig sa saydkar. Pagyanghag nako gikang nagyaka habig sa motor kay nagtiwas lagig lubag sa tuwerka human nakog kikhi sa karbon nga baga na kaayong gilukdo sa kuwaho sa piston, nakita ko ang nawong nga gigikanan sa pinaluray nga paningog, babaye, guwapa. Unya dihang naklaro tingali niya nga dili pa diay ko tiguwang ug lagmit kami-kami rang edara, mipahiyom siya ug miingon: “Aw, sorry ha? Abi nakog…”

“Hala… B-7 ra ba akong biyahe, Miss…” Wa nako kalikayi ang pagpanglad-ok sa laway (dili tungod kay may nasangit-sangit pang kalami sa puto-maya nga akong gitimo-timo ganiha; pinalit kang Kasyo-Bayot nga ako gani tong gipangutana kon tinuod bang pastor na ron siya sa usa ka relihiyon) samtang nagtan-aw sa puting paa nga mihana nag tikang pasulod sa saydkar. Aron paglikay nga dudahan niya nga nalibat kos amag sa iyang paa, nagpalamulamo kog hakop sa set sa liyabe ug gibalik sa toolbox sa simod sa side car. “Mud-an nya kos taga B-9 kon mosulod kos ilang linya. Hibawo ka, linya-linya man god mi dinhi, ruta-ruta sad.” Milantaw-lantaw kos bantaawng tulo ka daplin sa paradahan nga naglikos sa lapad nga nataran sa merkado sa Bogo: gikans groserihan ni Angie-Domie hangtod ngadtos baligyaanag magasin ni Susing; gikans Royal Pharmacy sangko sa tubaan; ug gikans ikaduhang tindahan sa Bulacan Thrifti Mart (nga karon nagkanihit na ang mga baligya, ambot ngano kaha) hangtod sa Ricardo’s— dinha nay nag-estambay nga mga traysikol wa pay labot sa mga estrayker nga andam molabyog (pero klaro kaayong naglikay-likay kang Tayding-Lab-asera nga nagbarog duols iyang tarima, sigeng pangamay, ihatod kos Nailon, Dong, kay miabot na ron ang mga mananagat nakong suki kutob si kinsa ang molabay, kay gawas nga pang hebiweyt dibisyon ning bayhana; di gyod kamaong mopadangog sa drayber nga maayra bag di ta hapit na lang himoong boy-boy, lugar dihas ka Malait, Dong, kay hapit tag tubig— hapit sa tag gas, Dong, ilang Eddie Dilaw— hapit sa diay tag palwas lubi, Dong, sugnod, ilang Mely nga abi nimog dako-dako gyog iplete kay marawon-rawon god nimo ang tibuok merkado apan inig-abot nimos ilaha, heeesusss! modayog ingon: “Grabeeeng mahala na man ros plete, uy; ihatod gyod ko didtos duols among pultahan, Dong, kay kanse tas plete ngiyawa” dayog tunol og tibuok singko pesos nga naglangsi lang sa daghang namilit himbis sa tamban-tuloy, sarang ataya!). Ang paradahan/tamaan ra para Guadalupe ang way nag-estambay nga traysikol (kansang mga drayber, mga nawong ray akong nailhan, igo ras pagyuyango-yango ug mumira-mira sa bisan asang dapit magkasugat-sugat labi nag sa lagyong mga tabo: San Antonio, Goyong, Ilihan, Kawit, Tambongon).

Humag panap-ong sa iyang ilong sa binitbit nga panyo, miingon: “Nagdali man god ko. Ihatod lang ko, bi?” Misugod na siyag tikang sa pinasobra nga tapaludo sa saydkar bisan wa pa siya makakitag timailhan kon mosugot ba kog dili. “Mosabot ra tingali ang mga drayber para ngadtos amo, uy, kay wa pa god sila dinhi.” Nanighapon kuno siya dinhis lungsod gahapon kay may giduawng karaang klasmeyt su’d dinhas Pedro’s Compound ug wa siya kahibawo nga ligas na diays pamahaw ang biyahe para ngadtos ilaha, Guadalupe.

Morag sakto siya sa katarongan, da. Gawas pa, unsaon nako pagbalibad nga maayo na man kaayo niyang pagkahimutang sa unahang lingkoranan sa saydkar. Pero: “Morag kanse man kaayg ikaw rang usa, Miss. Paabot-abot sa tag laing pasahero, ha, bisag usa o duha ba gyod nuon para makatabla-tabla tas gasolinag 2T.”

Ang tinuod, gusto kong moingon siya nga bayran lang nako ang imong balig usa ka biyahe pero matay, nagpaugat pod ang kanahan. Di man sad unta ko makaingon nga pobrehon siya kay sa iyang pamanit, artehon ug sitsirika man kaayo nga gipalutaw sa hayag niyang meyk-ap. Gani, ang iyang pahumot miilog man sa kalangsi sa akong saydkar nga wa nako kahugasi gahapon human nakog hatod sa isdang baga-baga (nga usahay nganlan namog awtobus kay ang kolor ining isdaa parehas gyod sa pintura sa mga trak ni Corominas: puwahon nga dakoog mata, way ayo tuwahon, sugba ra gyod, un-onan ba hinuon, pinauga) ni Marlinda-Biyuda sa tabo sa Ilihan.

Apan sungog sad tingalis kapalaran, wa gyoy laing pasahero nga miabot. Nahibawo ko nga udto-udto sagad ang kusog nga sakay para Guadalupe pero nanaghap ko nga naay taga Guadalupeng pasahero nga nasaag arong mga orasa ug nia sas palibot lang sa merkado, nagpaabot-abot sag kasakyan. Ang mga taga didto gong dapita tagsa ra man motugbong nganhis Bogo kay, gawas nga mahal-mahal lagi ang plete, magtultol na man lang sila sa ilang pangarbon matag tabo— Huybes ug Domingo— para dala na lang pong panimba apil na ang bisan unsang katuyoan sa lungsod.

Nagsigeg panaguto, pangusmo, panuguto, pangusmo ang babaye. Duna siyay gibagulbol nga siya ra say nakaklaro og unsingalan to. Nakasabot ko nga gusto siyang makaulig temprano. Pero ahak, na! Labaw pa nakoy nagbitik sa utot kon siya rang usa akong kasaran paglabyog. Ang iyang kaguwapa dili ikapuli sa gasolina nga magasto para ngadto lang sa Guadalupe, sa akong kuwenta-kuwenta lang. Hinuon, di lang ko kaseguro kon di ba nako siya idagan, libre pa gani tingali, kon: ibutang ta pananglit nga uyab mi, kay kapila ra bay pagpaplat-plat, uy, magpadaot-daot bas makina hala, palyado man akong spark plug, Day Kolasa (depende kon unsay iyang ngalan) ato usa ning hinloan, ligwatan aron mopino ang kayo, unya suot dayons pila ka tudling sa katubhan sa mga Dy aron lahi ang hinloan, lahi ang ligwatan, lahi ang pakayohon. Apan, hesusmaryang balaan! Nangita kog kuwarta, dili hinigugma.

Laing katarongan nga nakapakulkol sa akong kursonada paghatod niya mao sad lagi ning kalay-on sa Guadalupe wa na lay labot sa libaong nga morag mga buho sa sungkaan nga gipang-atang sa tunga sa dalan. Unya, dako-dako sad god ning Guadalupe. Uroy kon adto ni siya magpahatod sa bawnderi sa sunod baryo, sa Kumbado ba o duol adtong gipuy-an nilang Rizza Costramos, klasmeyt sa uyab nakong estudyantes CRMC sa una, Lorena Lahoylahoy— hesussss!— puwerteng layoa! Maaylagig makapasahero ko inigbalik, pik-ak-pik-ap, unyag hanoy lang? Maong, aahhh, paugat sad ko. Ada, mibagulbol pod kog ako nga ako ra say nakabatig nakasabot.

Apan bisan ning mga orasa karon, saylo na tingalis tingpamahaw (kay ang puto-maya nga gibangil-bangil nako morag nawad-an nag kalag su’d sa ginhawaan, haw-ang na, lami na kaayong ihigop og tinuwang kitong didtos karenderiyang Henry, kinamot lang kay ang maglugsot nga kan-ong mais sa gingi-gingi sa tudlo makatabang man pagpalami sa pamahawng inato, linarang ba nuong pawikan paresag puso, aguyyyy, haskang lamia labi nag balahan og bugnawng Jaz o Sparkle ba), wa pa gyoy bisan usa lang ka traysikol nga para gyod Guadalupe kay ako na lang unta ni siyang pasakyog lain. Nangabli na lang ang mga tindera sa JM Agrivet, wa gyoy bisag anino na lang sa laing pasahero nga para Guadalupe. Tungod sad tingali kay B-7 lagi tawon ang sipra sa akong traysikol. Di sad ko kasinggit nga “Guadalupe mo dinha, Nang, Nong, labyog ni…” kay basig mabatian kos taga BTO, na, samot ang demalas. Buot na unta nakong pakanaogon ang babaye sibaya bag unsa siya kaguwapa, unsa siya kasitsirika. Apan nakahunahuna ko sa bag-ong giseminar sa taga BTO nga kamong mga drayber, aymog pamilig pasahero aron makaingon ang taga lagyong lugar nga buotan kaayo ang mga drayber sa Bogo.

Giagian na lang ko nilang Pauling, Aran, Eddie-Gamay nga gisakyan sa mga lab-asera sa Nailon. Miagi sad si Wilmer nga nagkarga sa mga suki unta nakong estudyante gikan gihapon sa naandan nakong ruta: Siocon-Nailon-Gairan-Bag-ong Karbon. Matay, hurot akong ibog nila nga sayo pa gani kaayo, puyde na gani tingaling mopahuway ngadtos bagsakan, magtong-its-tong-its, hantak-hantak bag ginagmay kon magkamingaw ang tamaan… libre nang datahan/adlawan sa Norkis (kay sagad ning among mga motor inutang man tawon).

Pinugos na ang pangigham sa babaye. Miaksiyon nag kaguba iyang nawong sa pinugos gihapon nga pangusmo. “Unsa, di pa gyod ta manglarga? Kon nanglarga pa ta ganiha, hagbay ra unta tang naabot. Mao gyod ning mga drayber ba, idugay-dugay kag larga aron hagdon nga pakyaw na lang. Ayaw pamilig pasahero, uy. Mora pog unsay baho ining imong traysikol nga mamili man kag pasahero.” Nangluwa siya.

Labaw pas gipitkag lastiko akong dunggan. “Di baya sad, Miss. Kon mamili pa ko, ikaw na tingali ang kinaguwapahan nakong napasahero sukad kong nakat-og gunit sa manobela. Ako na tingali ang kinasuwertehan kay nakapili ko sa unsay angay pilion sa usa ka drayber. Na’ay, kita ka adto nila, o?” Gipabudlot ko ang akong simod ug gitudlo si Celso nga nagsigeg katawa, nagsangkiig sa manobela, ang iyang panan-aw nagtapon-tapon diri nako ug sa babayeng ako rong pasahero; da, hapit lagi mabanggang amaw sa pinasobrang gutter duol sa ayohanag relo ni Narding Susvilla. “Ibog gani tingali kaayo nako na ron sila kay sa kadaghan sa mga drayber, miabot na man kunog kinyentos kapin, wa pay labot anang mangawat-kawat og sulod dinhing taga Medellin ug diin pa nang uban, atay! mayra bag may mga prangkisang mga animal… sus, ako gyoy imong napilian! Pero sabta sad god tawon ko. Buhi-buhi lang god ta. Esmol taym ra god tawon ning amo. Kuyaw pa kaayo. Kibawo ba sad ka nga iniggunit namo sa manobela, tua nas menteryos Corazon ang pikas namong tiil?” Wa na lang ko mokomentaryo bahin sa giingon niyang lang-ig nga baho kay tinuod man sad, hehe.

“Ah, di na namo na problema. Unsay gusto nimo? Mangadto ba nuon tas BTO? Kibawo ba ka kon ig-unsa ming Danny?”

Mosinghag na gyod unta ko, kahunahuna ganig laparo sa babaye bahalag mangapreso, kay gibatyag nako nga napanamastamasan ang garbo nako isip traysikol drayber nga labihan nakong amping bisag pinobre lang ni, ginagmay lagi. Apan paglitok gyod niyas ngalang Danny, mora kog daob nga gikalitag ihi, nawad-an sa umoy. Si Danny ang dako-dako sa BTO. Mikalit lag sakdap sa akong alimungawong ang gisugilon ni Eddie adtong may pasahero siyang “gitigbas” niya gikas pantalan. Naatol man sad god to nga dad-onon sa Verallo iyang anak-kamanghoran kay na-dengue man kaha to. Sus, anak man diay tong Danny ang iyang natigbasan. Nabawo lagi siyag luhod-luhod kang Danny nga di lang siya embargohas prangkisa…

AW, kon hawod lang sa padaganay ang gipangita, makasulti silas Pauling, Eddie-Gamay, Tata, Wilmer ug kinsa pa nang mga tigbiyahean sa ruta sa B-7 kon kinsa gyoy giilang haring gangis mopadagag traysikol. Daghan na ang mibadlong nako nga hinay-hinay lang, Bay Ting, unsa may dalian nimo nga daghan mag suplay sa bendita si Padre Figues kon panahon na gyong mangatubang tang Sampedro (labi na adtong kakita gyod sila kon giunsa nako pagpapilit ang bumper sa akong traysikol sa traysikol sad sa Celang’s Bakeshop nga puno sa pan para deliber, mitila-tila nas 100 kph ang akong speedometer, nga kon tan-awon sa layo, matod pas hinubay ni Girmo, mora na kunog iro nga naglambang ang duha ka traysikol). Pero matayg patuo ba ko. Sa paminaw nako, ang kagawasan nga makab-ot sa tawo sa tulin nga padagan lupig pay kagawasan sa utang. Ug puyra pangandoy, wa pa gyod nuon ko kasuwayg kadisgrasya nga unta, matod nila, harabas man kong mopadagan. Tanang pasahero nga misakay nako, kaluoy sa Diyos nakauli sa ilang destinasyon nga kompletog ngipon.

Basta magdangadanga na ganis linyahan ang traysikol nga binudlisag asul, kansang gitakod nga motor mao ang Yamaha RXT-135, daghang pasahero ang mangluspad ug gani ang uban, dili na lang gyod mosakay, dayog tulibagbag ah, wa man kaayo ko magdali ba mag-antos lag paabot kon kang kinsang sunod daganon, sagad adtong Pauling kay kuno tiguwang busa kumpas ang pinadaganan. Silang tanang taga didtong dapita nasayod nga inigsaylo nako sa ilang Pidang sa Gairan, diin wa na kaayoy balay, ang makina sa akong traysikol mosugod nag satong nga morag may sakay nga pugante nga hadlok hiabtan sa mananakop, labi na kay tanos kaayo ang sementadong dalan paingon sa Nailon.

Ang mga drayber sa habalhabal kun traysikol nga nagmanehog susama sa gidrayban nakong modelo (nga largohon lag litok— 135), makatestimoniya sa pagkapanuway modagan ning motora (puyra lang adtong mga habalhabal drayber gikan sa San Remegio hangtod sa Daan Bantayan nga nangasensiyo ang bagulbagol, gipatay lagi ining 135, gipatay nga way preso-preso). Tinuod nga lupigon ni siya sa arangkada nianang four-stroke nga Honda nga maoy uso ron, 155cc man kuno ang displacement ana. Maayo sad baya na modagan labi nas arangkada. Pero ako mismo makapamatuod nga anha makita ang katag sa subidas Libjo labi nag kargados isdang binanyera kay mapugos man ang drayber pagpalahutay sa primera-segunda. Kahibawo ko nga pugdawon ang clutch lining sa mga four stroke dinha kon ilang i-half clutch-half clutch kon di na madalag bira sa primera aron lang makapatong sa patag sa Caduawan. Sa patag sad nuon, kon motila na sa 80 kph kining 135, mabati dayon ang hadyong sa turbo (kay mao niy ilang ingalan sa morag bao nga nagtakirong ilawom sa tangke nga, segun sa esplikar ni Baristo-Mekaniko, modugang ning piyesaha pagpaentra og hangin sa makina pagpiga og dugang puwersa) nga morag duha nay nagbunlot nga makina, ibugok-bugok lang hinuon lagi ang gasolina, pero ang dagan makapasaad sa mga pasaherong taslakan nga sus, kon makaabot lang kos amo nga way tatsa, managkot gyod kos kang Sr. San Vicente Ferrer o sa Migo Poy ba kaha sa Antipolo. Sa akong paniid gani nga bisag menoran pa nimo gikan sa dagan nga otsenta, ang makina mora lang gihapog gisudlag demonyo...

SA pupasiplat nako sa samin, siyok kaayo ang dagway sa babaye. Pagsaylo namo sa eskina sa mga dalan Dela Viña ug Capt. Aballe, igo lang kong mirespetar og tunob sa preno dungan ang pagwilwig gamay sa manobela kay mitabok si Ma’m Baring, maestra nako sa greyd por (nga bisan kanunay kong hilabayan og tsok hoy, Osting, Eustaquio… eyes to the board mirespetar man gihapon ko niya). Nahakupot ang babaye sa dasbord nga morag nakalimot sa nahinawayan niyang kalangsi sa akong traysikol.

“Ah… eh… hinay-hinay lang sad kay morag kusog ra ning dagana. Wa man kaayko magdali ba.”

Ah, wa koy tingog-tingog. Sa hunahuna nako, mmm, kusog god tawon, di pa ni mao, Day. Tan-awa nya, o, ig-abot nato didtos gamayng tulay duol-duol nas Guadalupe, tan-awon natog di ba ka kuyapan sa kalisang kay di gyod nako menoran, targeton ra nako ang running board sa tulay nga kahoy, kalusnagon na ra ba to, lubagon gyog tamas ginhawa ang gasolinador. Sukad karon, di na ka kalimot nakong koleraha ka ug kining biyahea ikapanulti nimos imong anak, sa imong apo, sa apo sa tuhod, sungkod.

Nakita nako nga misugod nag tubod ang iyang singot. Misugod na sag kaanod ang iyang meyk-ap. Mora nag nukos ang iyang nawong nga nag-usab-usab ang kolor—moputi unya moitom. May witik sa katagbawan nga akong natagamtaman.

Namatikdan nako ang mga welder sa Chremjem Metal Craft nga nahanunot ang mga nawong paglingi kon kinsa kining drayber nga morag giyawaang nagpalatos-latos og dagan bisag nia pas bisinidad sa lungsod. Mikilab lang sa akong panan-aw ang tindahan ni Seng Kee (nga unta ganahan man kaayo kong molingi-lingi dinhi kay naay bag-ong tindera nga guwapahon; si Tata maoy unang nakadiskobre nga puwerte ganing sukoang Luz pagkahibawo nganong adto nas Tata magpalitag 2T nga naa man untay daghang namaligyag takos-takos lang sa merkado). Sa Parke, gipara kog mga estudyante pero wa ko patental, bisan ganig menor na lang, puslan man ning inatay ning lakawa ni. Unya mikurbada kos ilang Porsing Luna (diin nasiplatan nakong dinha ang tiguwang sa pultahan sa gipaabangan niyang puwesto kauban si Gremer Reyes kay parehas man ni silang rayter; di tingali ni sila maayong rayter kay di gyod ko kasabot sa ilang mga sugilanon, gawas lang kon gitikgitik kay maayo kaayo ni silang manuwat og ingon ani, lagmit bahin na sag gitikgitik ilang giestoryahan ron, atngan nya nako sa Bisaya kay mao man niy kalingawan namo kon hinay ang pasada maudto, kana lagig mabinlan pa kog kinabuhi ining biyahea, animal!).

Paglugsong sa CRMC, nasundan nakos Cleto (Anacleto gyod ni siya pero usahay nganlan nakog Clitoris ning tawhana in onor adtong nabasahan nakong estorya sa Bandera; Iningles man diay kuno nas tinggil nang pu’nga, sarang kinataw-anay namong mga drayber; otro sad ni siyang nakakat-og panigbas kay manganakay tawon iyang asawa nga tinaban kuno niya adtong nagdrayb siyas serbis ni Dodong Junnie Martinez sa Cebu City) nga para Hagnaya tingali, apson ang biyahe sa lansa para sad Sta. Fe. Inay mopreno gisantak-santak nuon nakong gasolinador. Da, pidpid laging amaw nga nakamatngon nga gisangkil-sangkil ang luyo sa iyang mud guard (nga di na nako mabasa ang CLETO THE GREAT nga iyang gipaletra didtos ilang Berong Escolar kay nabulit ni ron sa lapok, ambot diin ning katunggana niya makuha ang iyang pasahero ron). Pagtungas nakos Esso, gipiga nakog maayo ang segunda, pinakagit gyod. Didto na nako ipawos ang tersera duol-duol nas simbahas Iglesia. Paskang ngilngiga! Ang tingog sa makina, morag ayroplanong nawad-an sa giya.

Sa napanid-an nakong kusog sa motor— kon kusog lay gipangita— wa koy ikasulti. Wa gyod gani mokala o moaksiyon bag overheat kay sakto man sad ang ariya sa bomba sa asayte, 2T, plas pang bag-o laging gidekarbonays ang piston sa deposito sa karbon. Wa say kabalak-ang platino kay CDI man ang electronic components ining 135.

Pagsaylo nas munisipyo, nakita kong morag sinilhigan ang lapad nga highway paingon sa Cebu City kay wa gyoy bisag usa na lang ka sakyanan nga nagtikawtikaw. Gitarap ra nako ang gamayng bahada sa Marcella hangtod sa FRVMFC. Karon, duha na ka kamot sa babaye ang nag-angkla sa duha ka kilid sa saydkar.

“M-monaog na lang ko. D-di pa k-ko gustong m-mamatay…!”

Kini bang naa tay gidahom nga isulti sa usa ka tawo, bisan pag hagawhaw ra o naa ba kahay laing langas (sama lagi ining badyong sa makina sa motor karon) nga makasamok sa atong pagpaminaw, tataw man kaayo, tataw nato ang unsay mogawas nga pulong sa baba sa tawo, morag panultihon sa salida nga dugay na natong nakita. Mao na. Mao ni ron. Tataw kaayo nako ron ang iyang gisulti. Pero haym ba… nagpabungol-bungol lang ko nga wa kunohay kabati tungod sa kakusog sa andar sa makina nga nagpakita sa kaandam niining mobunlot ug labaw pa sa gikusgon sa dagan niini karon, 100 kph na.

Miaksiyog kunol ang kuwarta martsa sa tungason paingon sa eskuylahan sa Montesorri. Gilibkas ko ang tersesa, kanaog sa segunda. Pautong na man. Gipasiplatan nako ang side mirror. Mmm, way nagsunod. Sa unahan, ang kagang-kagang rang trak sa Bogo Fire Station ang akong nakita nga may purohang ikasugat. Pero kahibawo kos dagan ining traka kay adtong pagkasunog sa Campari, uling na man lay ilang naabtan (ug nga bisan pag naabtan nila ang dakong kayo, unsa pa may ilang ipasirit nga ang kakusgon sa tubig sa busloton nilang tangke, mas kusog pa man tandi sa sirit sa ilang hose; sarang ahaka, kusog pa tingaling ihing Konsehal Dading). Busa, nakaseguro ko nga di mi mag-agbat, mag-ilog kinsay unang makalusot sa simangan para ngadtos Guadalupe, maunhan ra nako silang Fire Marshall Tosong Estudillo.

Ang traysikol nga wa kabatig menor, miaksiyog barag sa kurbada dayon nang sulod sa entrada sa Dakit Elementary. Kadtong mga estambay sa tindahan nilang Pilar Catarata (nga tua nas Merika kay nakabanag datong Kano nga tag-iyag paktorya kunos tsokoleyt, ambot tinuod ba, mao may estoryang gipalakaw sa mga reporter sa radyo-baktas sa lungsod), nahanunot ang mga nawong diri namo. Namorag sigbin ang traysikol nga nagkalingawg layang nga namili-pili sa di kaayo lawom nga libaong nga parte sa dalan. Karon, dili kay tingog ras motor ang mabati kondili hasta ang hagurob, hinugangkol, inigot, ug linagaak sa bisan unsang luag-luag nga parte sa traysikol kay gisugdan nag bola-bola sa libaong nga di makaog iro.

Maoy giseguro nakog libre ang pangunahan ug pangulhiang ligid sa motor batok sa libaong (kay sarang mahala ra bas bearing sa Bogo Cycle; naay sa ubang namaligyag replacement parts, barato-barato ra, pero mora mag pinangahoy na sad adtong mga motor nga daan-daan na, ingos Paran). Ang side wheel nga nagsamual sa libaong (nga makapahinumdom sa pangutana kon hain na ang gobyerno dinhing dapita), nahaitsa-itsa dinuyogan sa pagkinagiit sa sidewheel spring. Ug sa usa ka pagkilab sa akong kahimatngon, ang babaye dinha na sa sawog, nagyaka, morag nalibang nga gitubol, nagkupot sa patonganan sa lingkoranan (kay karon wa na dinha ang lingkoranan, ambot diin ra kahang libaonga mahaitsa, bag-o ra ba to nakong gipa-upholster sa kang Tonying Pabillon), nagpuli-pulig sudlot ang iyang luha ug sip-on. Alsa og diyotay iyang sampot kay kon iyang iyaka gyod sa sawog, ambot kon di ba kaha madugmok ang iyang pangiyoran sa ngilngig nga inayagay sa traysikol.

Dili na usa ka babayeng guwapa ug sitsirika ang akong nakita sa samin. Kon unsa siya kaguwapa ganiha didtos merkado, siya karon ang babaye nga di pangandoyon bisan sa kalalakin-ang apikig nawong: ang iyang meyk-ap gibanlas na sa iyang luha— ang lipstik nayutik na sa iyang sip-on— ang iyang kaarte nahimong pulong sa pangaliyupo nga, bisan di nako mabati taliwa sa nagkagubot nga kalibotan sulod ning biyahe namong sinukdanay sa kabuang, nakapatagbaw sa gipaabot nakong linugdangan. Ha! Hala, sumbong! Bisan pag adto ka sumbong kang Secretary Lantion o bisan kinsa dinhang dagkog tai sa LTO, di tika atrasan! Mmm… wa man gani sila kalimpiyo anang mga pikser sa ilang opisina!

Paglugsong nakog gamay saylo sa Alpine Subdivision, tul-id na ang dalan— tul-id, patag, mga kapis duha ka kilometro tingali ang katanos— pero mao ra gihapon ang giladmon sa mga libaong, abog pa bay imo. Apan wa na nako hunahunaa ang mga libaong. Ang nagdayak sa akong hunahuna mao ang mubong tulay sa di pa moabot sa Guadalupe. Kining tul-id nga dalan maoy himoon nakong lantsing pad sa kataposang hurnada ning akong kabuang, kon kabuang man ganiy itawag ini. Anhi nako ipakita ning bayhana ang kamangtas nga wa pa gyod tingali niya masinati sukad siya nakakita sa kahayag sa kalibotan.

Segunda, pautong. Tersera, pautong gihapon. Dayong libwas sa kuwarta. Ang turbo sa akong motor morag nakakat-og kabuot sa akong paminaw, morag dinha ra sa akong kamot ang iyang paghiyak, ang paghigop og dugang hangin abag sa akong laraw sa dugang puwersa sa makina. Kon unsa kakusga ang hagiyong sa makina, ang hilak sa babaye, (aw, di lang kay hilak, tiyabaw na gyod) mora pog may iyang turbo— giturbohan sa iyang ilong nga dili hangin ang gihigop kondili ang linghod nga sip-on nga di ra ba sad niya masaphid kay ang iyang duha ka kamot morag iya sa usa ka tawo sa kahimtang nga kahulgonon sa pangpang, di gyod mamuhi bisan pag magkinaunsa ang kalibotan.

Karon, naklaro-klaro na nako ang mubong subida. Inigtagkas nako anang sagkaona unya lugsong gamay mao na ang mubong tulay, kahoy. Ang speedometer mihawok na sa 110 kph (kining tingoga hinuos makina kon di pa lang libaongon ang dalan, lagmit mipilit nas 140 kph). Di na god unta kinahanglanon nga mo-low gear pa kay ang kalatos sa dagan nga gihandos sa kabug-at sa traysikol, igo nang makatungas sa gamayng subida. Apan aron mamentenar ang kaisog sa makina, mitersera gyod ko, pangandam lagi sa tinguhang pagpalagpot sa espiritu ning pasahero kong turtugok og utok.

Sa dihang nahatungtong na ang traysikol sa kinaibabawan sa tungason, nakita ko na ang dapit nga nahimutangan sa tulay. Dili tiaw ang akong kahibulong nganong dunay daghang traysikol (nga nailhan nakong pulos ila sa taga B-9) didtos pikas tampi sa tulay. Unsa ba kahay nahitabo? Nia ra man diay ning mga karaho magyampungad dinhi mao diayng way tawo tong ilang tamaan, di unta ko kahatod ining pasahero nakong nagdala las tigaw.

Ang dugang pa gyod unta nakong paglubag sa gasolinador, nga nasugniban sa mitubong hambog sa akong kahiladman labi na kay nia diay magtan-aw sa pagahimoon nakong show, kalit lang nahauknol. Wa koy nakitang tulay nga kahoy, ambot kon hain ra, natiwas na tingalig kaguba.
Ning kakusgon, plas pa nga lugsongon lagig gamay, wa na koy kahigayonan pagpahunong sa motor. Dili na akoy nanag-iya sa kontrol sa distansiya ngadto sa tampi. Ang dagan nga akong gikalipay kaganiha karon nahimong usa ka urom. Kon akong prenohag kalit, di kaha ko itrapo ngadtos daplin, pidpid bas katubhan o sa unsang mga sabod-sabod dinha sa daplin sa dalan? Mao nga…

MGA anino sa mga tawo ang akong nakita, naggabas-gabas. Nagkalandrakas ang mga sulti, pulos gikan sa kaibabawan. Pero wa koy naklaro kay morag nabungol pa ko, dili lang sa tingog sa motor, kondili sa kawras kaulaw, bisag di na lang apilon ang kakuyaw sa nahitabo.

“Sus, ang kinangilngigang mopadagan sa B-7 maayong pagkahulog sa putol nga tulay sa Guadalupe…!” Sa akong kukarkulo mao gyod to, labing menos, ang unod sa mga sulti-sulti didtos kaibabawan gikan sa mga drayber nga morag nakalili og nagremedyohay dinhis ubos.

Hesuusss, wala na koy karsadang nakita! Mga kabaw nuon nanglumpat, nanungtong sa bisan hain sa duha ka kilid sa nagkakighod nga sapa diin sila gipanghigot; nangakugang sa kalit nga tinugibaw di pa lang dugay. Wa sad ko moyanghag kon kinsa ang nanan-aw kay gilikayan nako ang mga matang maluluy-on, nga seguradong para gyod nako, karon nabanabana nakong nanagdungaw tingali sila dinhi sa sag-od sa sapa (nga gipuy-an lang unta sa mga uwang ug piyo).

Di ko angayng moyango nila, sama sa pagabuhaton sa usa ka bohemyo nga drayber kon ikahinagbo ang isigkaingong drayber, kay gibatyag nako nga di ko ron drayber parehas nila. Wa koy kalahian sa manikopayg kasili nga nabulit ang lawas sa lapok (tai pa gyod gani tingalis kabaw kay duna may morag di maayong baho nga miesponghar sa palibot) niining lunangan nga akong natimpasawan. Paghibalik sa akong alimungaw, nakita nako ang babayeng akong pasahero nga maoy pagkahumag lugit sa iyang estep-in, gibitbit, ug dayong bigiw og dagan, way lingi-lingi, wa gani magbilin sa iyang pamilete, nagkalubong-lubong sa tagatuhod nga lapok sa sapa nga talihubas na, subay ngadto sa unahan nga wa na ko masayod kon asa sangko, wa sad koy tinguha nga masayod, peste!

Paglingi nako sa pikas kilid, nasabak sa hanap-hanap pa nakong panan-aw ang akong traysikol nga morag anananggal nga nagtuwad (kon tinuod man nga magtuwad ning tagibanwaha kon maoy nay moatake), ang atop na lay naggimaw. Maayong pagkaugbok sa simod sa traysikol sa lapok, nagburo-buro ang makina nga daw nagpahuwas sa iyang kapungot (kay ang tambutso gisugdan nag sunop sa lagom-lagom, baho-baho nga tubig), unya namatay rag iyaha, maay gani kay siya ra, ako buhi-buhi pa— oo, buhi pa, pero gihinay-hinayg patay sa kauwaw sa makasunog nga mga panan-aw. Hapit na gyod unta manglighot sa akong baba ang labing hagtik nga pamalikas pahinungod niining lapok sa sapa nga naugbokan sa akong traysikol— ang baho nga lapok nga maoy mipakauwaw nako atubangan niining mga drayber… apan mao ra sang lapoka ang miluwas nako nga karon, kon di pa tingali tungod sa morag kutson nga kahumok, mabinlan na lang tingali kog pipila ka piraso sa ngipon, gusok; panit ug unod mangahukab tingali, tuwaytuway mangatangtang, patay pa gyod gani tingali. Ang pamalikas nahimo hinuong hilomon nga pasalamat.

Sama sa babaye, gihinay-hinay sad nakog ligwat ang nalubong nga tsinelas, ug mihangad sa mga drayber, gidawat ang tanang panan-aw— ang maluluy-ong mga panan-aw— samtang sa akong pandungog nahimong bakgrawon ang inga sa lisang nga mga kabaw… (TAPOS)

-- OMAR KHALID

Medellin, Cebu, Philippines

ang kalibotan kong walking distance, o sa pulong diin ako matinud-anon

Dalang Ramos, udtong tutok. Nagrakenrol ang akong tiyan samtang nangita og ATM. Ug tuod, sa unahan, ang BDO adunay ATM sa gawas niini, bakante. Tambag nila dakong usik sa kwarta kon adto ka mo-withdraw sa ATM sa laing bangko. Paksian og diyot nga charge, matod pa. Apan, unsaon ta man, gahi’g ulo. Tomguts na pod.

P500 lang, igo na nis paniudto ug pamiliti kon asa man ko ilabyog sa akong puol. Sa wala pa ko nahuman sa akong transaksyon, adunay gamayng kasikas sa atbang. Usa ka bulingit nga bata gialirongan og tulo ka gwardiya ug duha ka pulis. Pipila usab ang mga lumalabay nga nasangit sa maong kasikas. Sa akong luyo, naay tawong nagyawyaw, “Mao lang gyapon, di na mapriso. Minor god na,” matod pa sa maong tawo.

Mitabok kos dalan ug miduol sa nagtapok, nag-anam og kakusog ang danguyngoy sa bata. Naghilak kini samtang nagkupot sa duha ka puthaw nga tubo nga giyatakan masigkatumoy sa duha ka gwardiya. Nagtiyabaw nga mihangyo ang bata, “Ako-a lagi ni, kuya. Wa ko ni kawata,” pakiluoy pa niya. Nagyawyaw ang usa ka gwardiya, “Mao gihapon ning bataa nga nangawat didtos luyo,” niya pa.

“Nasakpan na ni namo kadaghan!” Mihana kini siya’g sumbag sa bata ug miingon, “Hadlokon og media ba, dapugon ta man ka gyod ron!” Mitan-aw kini siya sa mga lumalabay nga nasangit sa maong kasikas ug miingon, “Ako, maglagot gyud ko’g kawatan. Angay ni silang pamatyon!” Ang batan-on nga pulis mihulbot sa iyang radyo og mikontak dayon sa labing duol nga presinto kay iyaha unta nga ipakarga ang bata.

Padayon nga naghilak ang bata, “Ako-a lagi ni, kuya!” samtang naningkamot og bira sa duha ka tubo. Nagbarog ko sa atubangan ning tanan. Ang bata usa lang ka tikang gikan sa akong tiilan. Buot unta pod ko moyatak sa maong tubo, dugang gibug-aton batok sa kawatan. Apan buot sab kong molangkat sa mga tiil sa mga guwardiya palayo sa tubo aron buhian ang itomon kaayo nga bata.

Ang atong pulis nga nanawag sa presinto, mikalit lang og katawa, lagmit adunay kataw-anan nga nadunggan sa radyo. Ug miingon dayon kini, “Mao lagi, wa tay masapi ani.” Pagkahuman niya og storya sa radyo, miingon dayon kini sa bata, “Kadaghan na man diay ka nasakpi, dong.” Milingi kini sa gwardiya, ug miingon, “Wa man kahay reklamo ang tag-iyas tubo?”

Wala motubag and duha ka gwardiya, milingo-lingo lang kini nga dalang panakla apan nagpabiling nagyatak sa tubo. Niining tungora, adunay gamay nga kaamgo nga misanting sa akong hunahuna. Dili moralista ning mga gwardiyaha. Ang pagyatak-tamay nila sa bata walay kalabotan sa trabaho o sa tagsa-tagsa nilang moralidad. Walay nagsugo kanila. Usa lang ang nagtukmod kanila nga moyatak sa tubo aron kapugngan ang pagsibat sa bulingit nga bata. Ah, selos. Usa ka dakong pangigi. Naibog sila sa nabuhat sa bata. Namuti sa dakong kasuya ang ilahang kalimotaw tungod kay nabuhat sa bata ang hagbay ra nilang gitinguha apan wala mabuhat tungod sa dakong kahadlok.

Pipila ka higayon, mibati sila’g dakong kaibog, gusto usab sila mangawat og tubo, apan sayod sila nga dili kini mahimo, sugo ug subay sa saktong binuhatan. Gusto nilang silotan ilang kaugalingon tungod sa daotan nilang gitinguha, apan dili kini nila mabuhat. Ang pag-abot sa bata nakahatag kini kanila og saktong kapahungawan sa maong silot. Ang pagsilot sa bata, mao usab ang pagsilot sa ilang kaugalingon.

Kabahin diay sa tubo, mao kini ang headline sa Banat niadtong Octobre 24: "MGA DIWATA MIPUTOL SA TUBO SA TUBIG." Ug mao kini ang lawas sa maong balita: “Napakgang karon ang operasyon sa Catmon Water and Sanitation Service Cooperative (Cawassco) gumikan sa tuo-tuo sa pipila ka mga molupyo sa mga engkanto ug mga diwata sa kabukiran diin nahimutang and tinubdan sa tubig.

“Kini usab ang nakaaghat sa kadagkoan sa Cawassco sa pagpasaka og kiha batok sa mga “diwatahan” human nila gitumbok nga maoy namutol sa tubo gikan sa bukid aron dili na makadagayday ang tubig padulong sa pundohanan niini.

“Matod pa ni Romeo Arrabis, general manager sa Cawassco, nga usa ka pagpakaulaw sa pamasangil sa mga diwatahan nga ang kooperatiba ang hinungdan sa pagkahugno sa yuta sa bukid gumikan sa giingong kasuko sa mga engkanto…”

Sa susamang adlaw usab, sa kaatbang nga mantalaan nga Superbalita, ato usab nga mabasa ang mosunod nga balita nga giulohan og: “NAG-SEX SA SIMBAHAN: Manag-uyab naghabol ra sud sa compound sa simbahan sa Talisay; kay udto, gikalingawag tan-aw sa mga tawo.”

Ania ang nag-unang parte sa maong balita: “Haskang dimalasa sa managhinigugmaay nga naghilawas sud sa compound sa Santa Teresa de Avila sa Poblacion, Talisay City kay nasakpan kagahapong adlawa... Ang babaye gihulagway sa kapitan sa Poblacion nga si Teodoro Belleza nga maoy nidakop kanila nga nasuko pa nga gibadlong ug nanghagad pa kon kinsay mosunod…”

Pipila pod ka semana ang milabay, adunay nakit-an nga kamot nga gisulod sa garapon didto sa sanitary landfill sa Inayawan. Gi-report kini sa mga scavenger sa kapulisan dili tungod kay talagsaon kini. Gani, kalain-lain na lang nga parte sa lawas sa tawo ang pirming makit-an dinhi sa maong landfill. Usahay mga gikabahong nga mga kumagko, mga gilaplap nga dughan sa kababayen-ang may kanser, mga tungol sa wa mailhing mga pasyente.

Gi-report kini sa mga scavenger didto sa kapulisan tungod kay di lang dugay, lab-as pa kaayo ang nabalitang “chop-chop girl,” kadtong gihiwa-hiwa nga babaye didto sa Talisay. Tingali, nagtuo kadtong mga scavenger nga may kalabotan kadtong kamot sa garapon sa chop-chop girl.

Nahibaw-an nga ang kamot diay gikan sa basurahan sa Cebu City Medical Center (CCMC). Ingnon tang hospital waste diay kadto ug gipasagad lang og labay didto sa Inayawan ang maong kamot.

Pipila sa akong mga estuyante sa Investigative Journalism ang mihimo og imbestigasyon niini ug ilang nahibaw-an nga ordinaryo na diay kini sa Inayawan landfill, nga adunay gipanglabay nga mga parte sa lawas sa tawo, usa kini ka dakong violation sa balaodnon kabahin sa hospital waste.

Samtang nahitabo kini, didto sa eskina sa Sambag Uno, adunay nagtagay, nangantang dinuyugan sa gitara. Usahay, gitawag nila ang ilang kaugalingon og “whity-whity band” tungod kay lagi, kutob ras chorus ang makanta ug way tiwas-tiwas ang ilang pag-awit. Pipila lamang ka mga kanta ang ilahang mahuman, sama sa Horse with No Name ug American Pie, tag-as apan matiwas man gyod.

Dunay milabay nga babaye, ug sa dihang nasiplatan kini nila, misugod dayon sila og awit, “Beautiful girl….” Milingi ang babaye, ug sa iyang paglingi, milikoy usab ang kanta sa mga bugoy, “Aw dili di-aaayyy…”

Pipila lamang kini sa mga greatest hits sa eskina Sambag Uno. Dunay mikanta og Impossible Dream, apan sa dihang miabot na ang awit sa parteng, “To reaaaach, the unreachable….” Tungod kay pwerte na mang habuga ang mosunod, gitudlo na lang nila ang bituon sa langit, ingnon tang nahimo nilang visual aid ang langit.

Yuna pa, niining tungora, tugoti diay ko sa pagpasabot kon nganong gitagsa-tagsa ko ni pagsaysay kaninyo ang mga tipik sa kasinatian dinhi sa Sugbo diin ako nahimutang. (Hinuon, usa ka dakong irony ang pulong nga “nahimutang” tungod kay sulod ning mga katuigan, pabilin kong nag-alipasa dinhi sa akong dakbayan og wala gayud mahimutang.)

Makadaghan ang higayon nga mahimo na kong makalarga sa gawas tungod kay ako usa man ka rehistrado nga nars, apan pipila na lang ka tuig ang milabay, ania ako natanggong sa pamantalaan sa SunStar Cebu isip usa sa mga editor niini.

Matag adlaw, magkalainlaing sugilanon ang motugpa sa akong lamisa, adunay mga trabahante nga nahagbong ug nalumos sa septic tank, adunay lima ka kinse-anyos nga mipusil patay sa ilang klasmeyt atubangan sa gate sa ilang eskwelahan, adunay magsusulat nga naghikog, adunay mayor nga mora’g lone ranger, estudyanteng nars nga napusilan-patay tipon sa mga rebelde.
Matag manunulat adunay gitawag ta’g breeding ground kon diin mohinog ang iyahang materyal.

Gipili ni Sherwood Anderson ang Winesburg, Ohio; ni Gabriel Garcia Marquez ang Arataca, Colombia; ug gipili usab ni Ohan Pamuk ang Istanbul, Turkey. Ug matud pa sa manunulat ug akademiko nga si Tem Montes, si Lina Espina Moore, nagsulat usab sa Espelita St. Dili sa ingon nga buot kong motupong sa ilang kalibre, apan susama nila, aduna silay sense of place, ingnon tang diha lamang sa usa ka lugar nagtuyok-tuyok ang ilang mga sugilanon. Dinhi usab natanggong sa Sugbo ang akong mga sugilanon: sa Sambag Uno diin ako matawo ug nahulma akong kabatan-on, sa Kamagayan diin ko nasaksihan ang kangitngit ug kahayag, ang P. del Rosario diin ko nagtudlo sa usa ka unibersidad ug isip editor sa usa ka mantalaan. Ayaw og kahibulong nga kining tanan malakaw ra gayud. Sulod sa traynta ka tuig og labaw, dinhi lamang nagtuyok-tuyok ang akong kinabuhi. Ingnon tang matag istasyon sa akong kalibutan, walking distance lamang ang tanan.

Matag gabii, nagkalainlaing sugilanon ang motugpa sa akong lamisa. Isip tigsugilon, wala na koy labaw pa nga gipaabot. Kon ang manunulat ni Anderson nagpaabot og damgo aron iyang makit-an ang usa ka prosisyon sa mga “grotesque” nga hulagway, dinhi usab sa “in-tray” sa akong lamisa ang mga nagkalainlaing hulagway sa akong kalibotan.

Nagtuo ako kaniadto nga labaw niining tanan, adunay usa ka labing importante nga sugilanon. Ako kining gipaabot matag tugpa sa mga papel sa akong lamesa. Usa ka higayon, ang akong suod nga higala, mipusil-patay sa iyahang uyab sulod sa taxi human niya nasayri nga nakigkita diay kini sa Amerikano niyang pen pal. Sa dihang nagkadugo na ang iyahang uyab, dayon pud niyang punterya sa kwarentay-singko sa iyahang agtang. Milanding intawn sa headline ang akong amigo, nahitugpa ang iyang sugilanon didto mismo sa akong lamisa usa ka adlaw kaniadto, ug ang labing una nga pulis nga mi-responde dayon ngadto sa lugar diin kini mahitabo, usa usab sa among higala. Kagamay sa akong kalibotan, ug sa gikaingon ko na, walking distance lamang ang tanan.

Ug didto sa haya sa among amigo, among nakit-an nga labihan kabaga sa make-up nga gibutang sa iyahang dagway sa taga-punenarya. Imbis kami magmagul-anon, kami nangatawa kay morag bayot tan-awon ang among higala. “Kalami bang ituwad ning lungona,” sagol kamingaw, sagol bugal-bugal ang reaksyon namong managhigala.

Taliwa niining tanan, nakaamgo ko nga dili gayod moabot ang gipaabot kong sugilanon nga molabaw sa tanan. Bisan pa og sukdon kini nakong tanan pinaagi sa akong pagka-peryodista: proximity, timeliness, prominence, relevance, oddity. Apan matag tipik sa sugilanon nga molanding sa akong lamisa, parte kini sa usa ka mas halapad nga narrative. Ug dinhi, labaw kong nalisang. Labihan ka dako diay sa akong responsibilidad sa akong materyal—sa kalibutan nga buot kong itagik sa pulong.

Sa dihang gilusad ang akong unang libro sa Kahayag (pastilan ning mga pangalan!), usa ka resto-bar sa dakbayan sa Sugbo, mibati ko og usa ka law'm nga hapdos sa akong dughan. Ang pagkapatik sa maong mga sugilanon mahimo unta nga higayon nga mahiuli na kini sila ngadto kon diin man sila nagagikan. It should have been an occasion for my stories to come full circle. Apan wala kini mahitabo. Buot unta ko nga ang maong libro ilusad didto mismo sa Sambag Uno, sa Kamagayan, diin madunggan kini sa mga tawo kansang mga hulagway nanggawas sa akong mga sugilanon.

Yuna pa, mokambyo usa ta gamay kabahin sa pulong. Dihay usa ka higayon nga miadto ang among silingan sa kapulisan aron magpa-blotter sa iyahang reklamo. Matod pa niya, “Giungad sa baboy sa among silingan ang amoang masitasan.” Pwerte kunong niyang lagota kay nangalarot intawn ang iyahang mga talong ug okra, lakip na ang mga orchids nga gipangga gyod intawn niya. Nahurot kining tanan og hasmag sa dakong anay sa among silingan.

Ug tuod man, namati ang pulis kaniya nga walay tingog-tingog. Dakong relibo sa maong pulis sa dihang milakaw na ang among silingan. Apan ang pangutana: Giunsa man pagsulat sa pulis ang reklamo sa among silingan didto sa iyang blotter report? Ingon niani: “…the neighbors’ big pig bulldozed the neighbors’ many plants.” Pastilan!

Ang police beat reporter diay nga bag-ohay pa intawn sa trabaho naglibog kon unsaon niya pagsulat ang iyahang balita sa ininglis kon ang blotter lamang ang iyahang basihanan.
Apan sayod siya kon unsa ka kataw-anan ang paghubad sa pulis sa gisaysay sa among silingan. Apan naglibog kini siya. Iyaha bang ihubad sa tarong nga ininglis ang maong panghitabo o pabilin niyang isulat in its original form ang blotter nga iyahang nabasahan? Kon pananglit pilion niya ang ikaduha, lagmit kataw-anan ug malingaw ang mga magbabasa niini. Seryoso nga desisyon ang nag-una.

Ang journalist sa usa ka mantalaang ininglis nag-atubang sa dako ug makalilisang nga hagit sa paghubad sa mga panghitabo sa iyahang komunidad pinaagi sa pulong nga hinulaman. Mao kini ang iyahang tahas matag-adlaw. He is tasked to translate his world happening in a different language. Labad sa ulo kining tahasa.

Miingon si magbabalak Simeon Dumdum Jr. makausa nga, “It all boils down to competence. If you can pull it off using the English language…” Ang iyahang gihisgutan ang mga magsusulat o creative writers, ug dili ang mga journalist.

Pipila ka higayon misuway ko’g sulat ug sugilanon sa Iningles. Tuod man, nahulma kini. Apang subo kaayo palandungon nga it could never come close to home. Lahi ra gyod. Adunay gitawag og texture nga dili gyod matagik sa pulong langyaw. Tingali mahubad kini sa pipila nga mas labawng tang-an mo-Iningles.

Apan gikinahanglan sa manunulat nga magpaduol sa iyahang materyal ug ang pagtagik sa iyahang kaugalingong kasinatian pinaagi sa natural niyang pinulongan mao ang labawng tam-is nga higayon sa aktong pagsulat. Kon ang pulong ug ang kasinatian dili managlayo, anaa diha ang tinud-anay nga catharsis sa manunulat. Magawsan man gyod siya sa tumang himaya.
Ug kay ang materyal man mao ang naghatag og mandato sa pulong. Sulti pas among silingang watsinanggo, “Ang buang ray mag-Iningles.” Kon tuhoan nato siya, labing siguro, maawayan ta sa kadaghanan.

Apan dinhi tinuod sa pagsulat sa pulong Bisdak nako nakit-i ang tinuoray kong tingog. Kon mag-Iningles ko, mora ba og namustora ko nga susama ni Brad Pitt o Leonardo de Caprio. Apan putot lang gihapon, bisan unsaon. In English, writing seems to go down to mere mimicry. Apan sa Bisdak nga panulat, pastilan, lupigon pang orig nga hinapay ni Pedro Bukad, ang silingan namong mantikaon og buhok.

Kabahin diay sa bata nga akong gihisgotan sa unahan. Duol ra kaayo ang pulong “Sugbo” ug “tubo.” Gibawn ko matag adlaw ang hulagway sa bata samtang kini naghilak nga nagkupot sa tubo nga giyatakan sa duha ka gwardiya. Mitunol ko’g sinsilyo sa bata ug mihangyo sa mga gwardiya nga buhian na lang. Ug tuod man, nasulbad ang tanan. Nasulbad ang tanan, walay labot sa sugilanon nga natanggong sa akong alimpatakan.

Apan, sagdi lang. Wala pa mahuman ang tanan. Sa akong lamisa matag gabii, nag-awas-awas pa ang mga sugilanon. Ang Sugbo diin akong nahimutang, usa ka tinubdan sa way kataposang mga sugilanon. Sumpay kining tanan. Sama nga sumpay ang akong pusod sa Sugbo ug sa pulong diin ako labawng' matinud-anon. (TAPOS)

ang aktibistang gi-syphilis

“A mysterious epidemic, hitherto unknown, which had struck terror into all hearts by the rapidity of its spread, the ravages it made, and the apparent helplessness of the physicians to cure it.” --- usa ka paghubit sa sakit nga syphilis sa sayong bahin sa ika-16 siglo

I


Gradweting na ko sa usa ka inila ug dako nga unibersidad sa siyudad sa Sugbu. AB English, ug usa ka ultimo nga staffer sa among student publication. Pangandoy unta nga mahimong editor sa pamasin nga pinaagi sa ranggo, maangkon ang kagawasan sa pagpadayag ug pag-usab sa giabog ug gilawalawa nga mga sistema ug kinaiyahan ning katilingban.

Apan nagpabilin kining usa ka pangandoy kay lagi, ubos ra sa singko ang akong hayt, gamayg tingog, ug mokiat lang kon hubog. Dili katuohan, ug paita, gianggaan og Putot.


II

Mitakilid ang eroplano. Didto ko sa daplin sa may bintana nga naglingkod. Sama sa camera, ang kwadradong bintana mipakita og mga ginagmayng hulagway, mga snapshots sa kalibotan: ang panganod, mga isla sa dagat, ug ang mismong dagat nga pwerte ka lapad. Matudlo lang nimo ang mga baruto tungod sa nipis kaayong mga badlis niini sa panit sa dagat. Mao kini ang sarang argumento sa bili sa usa ka tawo, kon hisgutan na gani ang mortalidad. Gamay ra ang tawo kon sutaon, matod pa. Usa lang ka aw'm o badlis sa panit sa dagat.

Apan nahinumdom ba kamo ni Onel de Guzman? Kadtong estudyante nga mihimo niadtong “I Love You” virus sa Internet. Ang virus mikatap ug hilabihang dakoang impeksyon sa cyberspace. Gani ang mga intelligence sa Amerika ug Europa, nahulga gyud sa maong impeksyon, mibungkag kini sa pipila ka mga importanteng mga files nila.

Nan karon, kon si Onel imong pagatan-awon kon anaa ka sa daplin sa bintana sa eroplano, unsa man kadak-a ang batan-on. Adunay gitawag og mga “hacktivists”, mga tang-an nga mga batan-on nga sulod lang sa ilang hilom ug tago nga lawak, adunay mga panghulga nga nahimo sa kalibutan.


III

Tulo na ka semana ang milabay human magsugod ang klase, ug ang among editor nga si April Aquino nagpatawag og meeting, nanghatag na siyag mga assignments. Sa way pagbalibad, yango na lang tanang staffers sa iyang mando. (Kon dili pa tungod sa iyang kandiis, akoy unang mobalibad). Ania ang memo:

December 1, 1994

ATTENTION: LIST OF ASSIGNMENTS FOR THIS SEMESTER
Gaudencio Macaraya - New University President (profile)
Marie Puyo - Intramurals '94 (news feature)
Edwin Castillo - Miss Intramurals (interview)
Jesus Dorado - X'Mas Vacation (essay, brief lang)
Aimee Gonzaga - Family Day '94 (photo essay)
Gwen Soronda - Math Week (list of quiz winners)
Anne Caligner - Interview Librarian (new arrivals)
Ramer Badana - On Shakespeare's Romeo and Juliet (essay, ang iyang mensahe sa kontemporaryo nga kinabuhi)
John Lastimosa - Interview Bonel Balingit (Si Dean Balingit is a relative of the new basketball star. Try contacting her.)

NOTE: THOSE WHO ARE NOT IN THE LIST MAY CONTRIBUTE EITHER A SHORT STORY OR A POEM.

Ug tingali ba kaha nga tungod sa akong hayt, pirmi lang kong makalimtan. Mikalot kos akong ulo samtang miagbay si Ramer, ang among Lit Ed, kanako sa paggawas namo sa opisina human sa meeting.

"Tabangan lang tika, Tot. Ayg kabalaka," matud pa niya.

"Sige lang, kay basig sa paglakaw kos Colon, may mapandulan pa diayng balak."

Apan dako ang akong kabalaka. Sulti pang April, ang sugilanon ug balak mahitungod gyod sa gugma. Kuno, kay tayming man sa Valentines ang among pagpagawas. Wa koy kalibutan ana. Daghan na kong gipanguyaban (puros taas pa nako), apan pulos lang kunot sa agtang ug lisngag sa ilong ang akong madawat. Ang sarang nilang tubag: "Kaon sag baynte ka sakong bugas!" "Pagsapatos sag habog!" "Hoy kaligo!" "Akong manghod na lang!" "Luoya sad nimo, oy!" Apan matod ko: No hurt feelings.

"Asa man ka ron?" ang pangutana ni Ramer.

"Mag-beer-beer lang sa. Kuyog ka?” tubag ko.

“Moadto pa kog library. Mag-research pa kog Romeo and Juliet.” Ug dayon niyang liko sa lobby, paingon sa taas.


IV

Ang “syphilis”, pagtuo ko, gikan sa duha ka pulong: Sisyphus ug Philippines. Nahinumdom ba kamo niadtong si Sisyphus?

Si Sisyphus anak ni Aeolus. Siya kadtong gisilutan sa mga ginoo pinaagi sa pagpaligid og dakong bato padulong ngadto sa tumoy sa bukid aron lang kini ihulog og balik sa tiilan niini. Simbolo kini nga nagpasabot nga adunay mga kawsa sa kalibutan nga bisan sa paningkamot, mahitugpa gyapon sa pagkakawang o pagkawalay pu'os.

(Sama tingali usahay sa kakawang sa kalihukan sa mga aktibista, sa armadong pakigbisog. Sa mga pari ba kaha. O kawang ba gyud kaha? Aduna ba gyud kahay utlanan o bisan tipik na lang sa paglaum nga magmadauogon ang kawsa sa linupigan? Mao kana ang mga dagkong pangutana.)

Sa sugilanon pas mga Greko, bugoy, bugalbugalon ug maro si Sisyphus. Gani, kadtong gikawat ni Autolycos ang iyang mga baka, nagbilin sila og mga tunob nga adunay imprinta nga “KINAWAT NI AUTOLYCOS.” Hilabihang lagota sa utro sang maro nga bugoy. Naisahan siya sa marukoy nga Sisyphus. Gibutangan diay ni Sisyphus ang lapa-lapa sa baka og sapatos nga gikulitan og mga letra.

Kay kini man gud si Autolycos, otro sang marukoy. Sa aktong pangpangawat, mahimo kini niyang wagtangon sa panan-aw ang maong butang. O kon di man, mahimo kini niyang usbon. Sama pananglit sa taming, mahimo kini niyang himuong bakos sa iyang pag-ikyas. Mahimo usab nga siya mismo mawagtang. Watsinanggo kining kawatana ngas Autolycos, mao tong gisapatosan ni Sisyphus ang iyang mga baka ug gikulitan ang mga lapalapa niini.

Adunay daghang mga paghugon-hugon kabahin sa silot ni Sisyphus. Sa dihang mipatighug na si Thanatos, kadtong ginoo sa kamatayon, aron kuhaon na ang iyang kalag, gigapos kini ni Sisyphus. Og, pastilan, nausab ang dagan sa kalibutan tungod niadto. Wa nay tawng nakabsan sa kinabuhi, wa nay mamatay. Nahibalik na lang ang normal sa dihang gibuhian ni Zeus si Thanatos.
Tuod man, nadala gyud nila ang badlungon nga si Sisyphus ngadto sa Hades, apan nakaipsot gyapon ang hinampak, mibalik sa iyang asawa ngas Merope (usa ka di ingon nato) aron kunohay kini kasab-an kon nganong wa siya tagai og tarong nga lubnganan. Hinuon, sa tinuoray lang, iyang gisekreto diay og tugon ang iyang asawa sa pagpalabay sa iyang patayng lawas ngadto sa sapa imbis nga unta ilubong sa tarong. Gibuhat kini niya aron aduna siyay pasangil nga makabalik sa kalibutan. Ug sa dihang nahibalik na siya sa kalibutan, kanunay kining manglipat sa kamatayon aron lang di na makabalik sa pikas kalibotan.

Mao kini ang hinungdan nga gisilotan kini siya pinaagi sa way katapusang pagpaligid sa bato ngadto sa tumoy sa bukid aron dili na kini makahuna-huna pa og laing plano sa pag-ikyas.

Apan buot natong hinumduman nga si Sisyphus mahigugmaon sa kinabuhi, watsinanggo, dili mahadlok mosukol sa mga dili ingon nato, dili mahadlok mousab sa dagan sa panahon. Mao kini ang mga gawi nga di angay sa mga mortal nga susama kaniya. Gikasuyaan siya sa mga ginoo.


V

Ang amahan ni Sisyphus ngas Aeolos mao ang ginoo sa hangin. Aduna siyay dose ka mga anak, ang katunga, mga babaye. Ang iyang pinuy-anan usa ka palasyo nga gama sa bronsi. Dinhi kini sila kanunay magpista. Dinhi usab niya tagui ang mga nagkalainlaing mga hangin.

Sa sugilanong Odyssey, iyang gitagaan si Odysseus niadtong sudlanan nga gama sa panit sa turo aron dinhi niya mahimong hipuson ang mga hangin. Apan sa dihang mibiyahi na si Odysseus paingon sa iyang pinuy-anan sa Ithaca, gihilabtan sa iyang mga tawo ang maong sudlanan sa pagtuo nga kini adunay mga gitaguang mga bahandi. Diha-diha, nasabwag ang mga hinipos nga mga hangin ug kini mipapha nilang tanan ug ang ilang yutang natawhan. Si Odysseus na lang human milabay ang panahon ang nakakita og balik sa maong yuta. Wala hinuon hisguti kon diin niya kini hikit-i.


VI

Bisan kinsa pay pasuginlon, bisan kinsa pang nasura, adunay mga nagkalainlaing bersyon kabahin sa sinugdanan sa kalibotan.

Ang hitsura sa Pilipinas, kon imong tan-awon, morag impeksyon sa panit sa kalibutan. Morag labhag sa til-as, morag dapaw, morag hangga, labi na gyud, morag agi sa sipilis. Katol tan-awon, gusto nimong kawton, gusto nimong kusniton, kuskuson, busdikon ang bungtod nga nagnana.

Kon padul-an, mora kinig kugan nga ningkubol. Dinhi nimo mas masud-ong kon diin kining impeksyona nagsugod, diin mikumbate ang resistensya sa lawas. Ang dakong bahin sa impeksyon nag-gikan sa Mindanao ug Luzon. Katag kini pag-abot sa kabisay-an, nagpasabot nga dinhi taliwa sa Pilipinas adunay mga pagsanta nga gihimo. Mao nga misimang ang impeksyon, mingkatag ngadto na dayon sa Palawan, sa Sulu, ug ngadto usab sa Batanes.

Unsa man kahay sinugdanan ining impeksyona? Di ba kaha iti sa agila? Kadtong agilang nakaigit sa tumang kalipay sa dihang iyang natupo sa sangka ang Dagat ug Adlaw?

Kay lagi, ang sipilis man god kuno, mikatap human sa biyahe ni Columbus ngadto sa Bag-ong Kalibutan niadtong 1493. Adunay mga pagtuon nga nagmatuod niini. Adunay mga nakit-an nga mga bukog sa mga tawo nga nabuhi niadtong mga panahona, ug nakit-an ang kagaw nga karon gitawag og Treponema Pallidum. Hinuon aduna say nagtuo nga hagbay ra ang syphilis mingkatap. Nasaypan lang hinuon kining sangla.

Ang kining Syphilis (sukwahi sa akong pangagpas) gikuha kini sa pangan niadtong batan-on nga nahisgutan niadtong usa ka balak sa Latin. Usa kadto siya ka saop nga tig-atiman sa mga karnero. Niadtong balaka, gitawag kadtong sakita og “Great Masquerader”. Tungod lagi kay ang simtomas sa maong impeksyon, pareha ra man sa ubang mga sakit. Sa ato pa, sundogan. Way originality.


VII

Alas otso nas Junquera sa My Place. Ikalima ko nang botilya, ug paminaw ko, kulang pa. Nanggilok ang akong dunggan sa dihang nakita ko ang babaye nga mitutok og hait kanako --- mata nga gipanag-iya sa usa ka babayeng maanyag ug taas pa nako.

Ug kalit may nanguhit sa kilid. "Tres sintos lang. Ikaw nay bahala sa gawas." Wa ko katingog. Og mipadayon ang maong tawo. "Kon di nimo kaya, dungan lang mos akong migo. Tagsintos kwinta mo." Pulong niya samtang miagbay sa iyang tupad.

Midagkot og sigarilyo ang maong babaye ug mipahiyum kanako sa dihang nahawanan na sa aso ang iyang nawong. Iyahang tiil midapat sa salog bisan sa kahabog sa lingkuranan, samtang ako, milabyog-labyog sa tiil, naghangos sa kahinam. "Ako na lang usa. Bisag kuwatro sintos pa!"

Usa lamang sa mga lungag sa bungbong sa dalan Colon ang among gisudlan.Usa ka lodge, ginganlag Rainbow Foreign Exchange, ambot ngano. (Sukwahi sa pagtuo sa mga langyaw, dimalas ang bangaw. Ayaw gyud ni tudlua kay maputol imong tudlo.) Miagbay ang maong babaye kanako. "Ako diay si Rose. Ikaw?"

"Ener. Pero gianggaan og Putot." Milanog ang talidhay sa hawan ug hilom nga lobby sa Rainbow Foreign Exchange.

Usa ka oras ang akong gibayran sa kuwarto. Midiretso si Rose sa sulod, nag-una nako, samtang gipaabot ko pa ang sukli.

Pagtuo ko, dili lang siya makausa mipatighulog dinhi.

"Tissue paper, naa ka?" Pangutana sa receptionist sa dihang miabri sa drawer.

"O, dad-a ni."

Usa lamang ka 10 watts nga bombilya, sa bana-bana ko lang, ang mipuli sa unta nga kangitngit nga mipuno ining kwartoha.

"Ngitngita sad, uy!"

"Ang-ang kay kon sug-an og mahalon, pangawaton man," tubag ni Rose samtang mipahiluna sa iyang hip-hop nga beste sa usa ka gamayng lamisa sa kilid. Gisultihan ko siya sa pagbantay kay basig mahulog ang tres sintos nga gihatag ko kaniya.

"Wala na nako. Tua na ni Jun," tubag niya.

"Giunsa ninyo pagkaila ni Jun?" akong pangutana.

"Bata pa mi, kaila na mi."

"Imposible!"

"Igsuon gud mi. Sige na uy. Chismoso sad ning putota, ay!"

Mihipos siya sa iyang buhok, milugpit sa lastiko sa iyang ngabil, ug dunay miunlod sa iyang aping nga nahimong kandiis. Usa kini ka dagway nga pagadakpon sa hangin samtang nagsakdapsakdap sa kabulakan, gunitan sa hugot, ug palup-itan sa usa ka libro sa balak. Nahasulod ang naghubo niyang kaugalingon sa kwadradong bungbong sa maong lawak. Pagtuo nga anaa ko sa museyum ug wa sa Rainbow Foreign Exchange, apan sa dihang nakita ko ang mga badlis sa samad sa iyang kamot nga morag mga badlis sa bangaw nga nahilis, ang kalit kong kahiamgo.

"Ngano man na?" ang pangutana ko, samtang gitudlo ko kini.

"Sus, uy, sige na. Unsa man ka, mokayat ka, di?” ug dayon niyang hapak sa akong tudlo. (Kon bangaw pa kadto ug dili lang badlis, pastilan og naputol akong tudlo!)

Makusganon sa akong pamati ang iyang pulong ug gipahiluna ko na lang ang akong maong ug brief ibabaw sa iyang hip-hop sa lamisa sa kilid. Mibikangkang siya samtang naghigda, og pinaagi sa kamot, misinyas kanako pagpaduol. Niadtong tungora, ako mitalidhay. Kon ang pagpakighilawas dili okupado sa pagbati, makita mo, sa pagsugod pa lang, tataw, sama kamo sa duha ka unggoy nga nagduwaduwa.

"Sige na! Peste, kadaghag arte!"

Misugod kog kamang paingon kaniya sa dihang namatngonan ko ang patik niya sa may bugan: Romil. Ug sa letrang "i", adunay kasingkasing nga mipuli sa tuldok.

VIII

Ang bugan mao kini ang parte sa lawas nga may igong kainit. Nagkinahanglan man gud og kainit kon magbuhi kag semilya. Dinhi usab nahimutang ang kinatawo, matawo ka man o hayop. Ang bugan usab managkaluha.

Kabahin sa bugan ug kaluha, nahinumdom ko ni Balituk, kadtong anak ni Bugan ug Kinggauan, kadtong managtiayon nga mga Ifugao. Ila kadtong gitunga si Balituk. Apan, ining puntoha, isaysay ko usa ang sinugdanan:

Si Bugan man gud dili ingon nato, taga Ikaupat nga Langit kadto siya, gamhanan. Mipatighulog lang to siya dinhi sa yuta aron makigminyo ni Kinggauan, kadtong ulitaw nga mamitikay rag hayop sa kabukiran. Nakit-an kadto siya nga way sapot ni Bugan sa dihang mipundo ang maong daga sa panganod duol sa kalibotan.

Ug tuod man, ang gibantog nga pilian naibog sa ulitawo. Nananghid dayon kini sa iyang amahan nga buot molugsong sa kalibutan. Ug tuod man, gitugutan ang maong daga. Nagdala kini og bahag ug sudlanan sa kan-on. Mao kini ang iyang gipakita ni Kinggauan sa iyang pag-adto sa payag nga puloy-anan sa ulitawo. Ug dito, nagkaila ug naminyo ang duruha.

Tungod lagi sa gahom ni Bugan, gikasuyaan siya sa mga kasilinganan. Usa ka adlaw, gilibotan sa mga silingan ang pinuy-anan sa magtiayon og mga pipila ka mga tanum ug mga isda. Tungod niini, gihubag-hubagan si Bugan. Nanurok ang mga dapaw, hangga, labhag sa iyang kalawasan. Dinhi magsugod ang mga lisud nga desisyon sa magtiayon.

Niabot na lang kadtong higayon nga sa ilang panagbulag gitunga nila ang lawas ni Balituk. Ang ubos nga bahin tua ni Bugan ug ang ibabaw tua ni Kinggauan. Ug tungod lagi kay gamhanan man si Bugan, pinaagi sa pipila ka yamyam, natubuan rag lawas ug ulo ang iyang bahin sa anak, ug ginganlan dayon niya kini sa samang pangan, Balituk. Apan kadtong parte nga tua ni Kinggauan, wa gyud intawn hitugki ug sumpay: kinataw, bugan, paa, bitiis, tiil. Miabot na lang ang panahon nga misugod nag dugta kini, og tungod sa hilabihang kaisog sa baho niini, miabot kini sa Ikaupat nga Langit ug ngadto na dayon ni Bugan.

Pwerteng sukoa ni Bugan, ug tungod niini, iyang gihimong ulo sa langgam nga mang-ak kadtong nadugta nga Balituk. Ang maong langgam may mata nga santing kaayong mosiga makasamad sa kangitngit. Matud pas mga tawo sa Kiangan diin nagpuyo si Kinggauan, mao kini ang maitom nga langgam nga mosinyas ug dautang mga panghitabo.

Ang dunggan sa maong nadugta nga parte ni Balituk iyang gilabay ngadto sa lasang, ug sukad niadto adunay mga nanurok sa mga kahoy nga morag mga dunggan. Ang ilong usab didto punta sa lasang, ug nanurok usab kini. Ang buhok nahimong mga ulod. Gikan sa panit, gilangkat ni Bugan ang usa ka pulang langgam nga gitawag og kukuk. Katunga sa dugo nahimong mga kwaknit ug pinaagi sa atay namugna ang usa ka sakit. Pinaagi sa nadugta nga lawas ni Balituk, namugna ni Bugan ang mga nagkalainlaing mga sakit og dimalas sa kalibutan.

Ug mao kini ang angay tang hinumdoman. Ang dila nga hilabihan nangalisbo mao kuno ang hinungdan sa panghubag sa dila sa mga kalalakin-an. Matambalan lang kuno kini pinaagi sa paghalad og itlog o manok ngadto ni Bugan. Ug pinaagi sa dughan sa manok, naghimo si Bugan og hilabihan ka la’a nga serpente. Ug ang dughan sa serpente migawas ang usa ka dako kaayong bangaw.


IX

"Ig-unsa nimo si Romil?" ang akong pangutana.

Wala siya motingog. Hinuon, mikupot sa akoa ug mibira niini sa hinayhinay. Aduna siyay kamot nga makakoryente, mipahayag og dako sa 10 watts nga bombilya. Pamati nga usa ka liti miduslit sa pabilo sa kailadman.Gisudlan ko ang iyang pagkatawo, apan sa akong kamubo, ubos ug dili maabot ang iyang aping sa akong halok. Akong gipamulong sa kaugalingon: dili maangkon sa hingpit! Dinhing tungora, mora kog si Sisyphus nga nagpaligid ug bato sa bungtod sa lawas ni Rose. Kawang ang tanan.

Alta presyon! Kalit milanog ang paglamba sa pultahan, samtang nangahibat ang mga tayang bisagra niini. Milakra og puti ang sapatos nga misipa kanamo sa kahigmat.

"Ganiha ra kong pinangita nimo!" pulong sa tawo samtang mibira sa buhok ni Rose, ug mipadayon, "Imo na lang kong ilad-ilaron karon ha! Diin ka?"

"Mil, intawn," pangadye ni Rose.

Mibunal ang maong tawo sa iyang bakos, ug milabhag ang buckle nga spracket sa motor sa bukobuko ni Rose samtang hugot ang pagkupot niini sa buhok sa maong babaye. "Gihigugma tika. Nganong giingon ani man ko nimo?" ang pulong ug hilak sa maong tawo. Padayon ang pagbunal.

"Intawn, Joy, kuyog nako!" singgit sa maong tawo. Diha-diha, mas taas pa ko nilang duha. Gani, akoy kinatas-an, nahimo kong Balingit.

"Di na nako kaya, Mil!" tubag ni Rose.

Niadtong tungora, samtang gisul-ob ni Rose/Joy pag-usab ang iyahang hip-hop, adunay kahilom nga sama sa usa ka suwat human maabrihan ang sobre: Dear _________. Gisud-ong ko pag-ayo ang ilang mga lihok. Hugot ang ilang inagbayay sa dihang mibiya. Naimadyin ko sila nga usa ka bisagra, bag-o ug dili tayaon. Dili sama sa mga nangahibat nga bisagra sa gubang pultahan ining kwartoha.

Miduol ko sa receptionist nga gialimungawan pa, aron pagpaningil sa sukli, kay lagi wa ko moabot sa usa ka oras sulod sa kwarto. Ug wa pa gani mokabat sa usa ka oras nga kalipay. Apan diay, bayad kadto sa oras, kasubo man o kalipay.

Migawas ko sa Rainbow Foreign Exchange, hilom na ang kadalanan.


X

Higala kong Ramer, si Romeo ug Juliet wala sa library. Ania sa Junquera, ginganlag Romil ug Joy. Ug, Mer, si Sisyphus, si Kinggauan, si Romil, pulos kadto sila nahigugma sa mga babayeng dili sama nila. Si Merope, si Bugan, si Joy, pulos kadto mga dili ingon nato.

Ug, John, saksi si Balingit niini.


XI

Humot ang usa ka pahina sa stationery ang akong gigamit:

February 13, 1995

Dear April,

Ugma sa Fuente, 8pm.
I LOVE YOU.

Love,
Ener

P.S.
Ayaw pagsul-ob og hip-hop.


-- JANUAR E. YAP
Cebu City, Philippines