ang kalibotan kong walking distance, o sa pulong diin ako matinud-anon

Dalang Ramos, udtong tutok. Nagrakenrol ang akong tiyan samtang nangita og ATM. Ug tuod, sa unahan, ang BDO adunay ATM sa gawas niini, bakante. Tambag nila dakong usik sa kwarta kon adto ka mo-withdraw sa ATM sa laing bangko. Paksian og diyot nga charge, matod pa. Apan, unsaon ta man, gahi’g ulo. Tomguts na pod.

P500 lang, igo na nis paniudto ug pamiliti kon asa man ko ilabyog sa akong puol. Sa wala pa ko nahuman sa akong transaksyon, adunay gamayng kasikas sa atbang. Usa ka bulingit nga bata gialirongan og tulo ka gwardiya ug duha ka pulis. Pipila usab ang mga lumalabay nga nasangit sa maong kasikas. Sa akong luyo, naay tawong nagyawyaw, “Mao lang gyapon, di na mapriso. Minor god na,” matod pa sa maong tawo.

Mitabok kos dalan ug miduol sa nagtapok, nag-anam og kakusog ang danguyngoy sa bata. Naghilak kini samtang nagkupot sa duha ka puthaw nga tubo nga giyatakan masigkatumoy sa duha ka gwardiya. Nagtiyabaw nga mihangyo ang bata, “Ako-a lagi ni, kuya. Wa ko ni kawata,” pakiluoy pa niya. Nagyawyaw ang usa ka gwardiya, “Mao gihapon ning bataa nga nangawat didtos luyo,” niya pa.

“Nasakpan na ni namo kadaghan!” Mihana kini siya’g sumbag sa bata ug miingon, “Hadlokon og media ba, dapugon ta man ka gyod ron!” Mitan-aw kini siya sa mga lumalabay nga nasangit sa maong kasikas ug miingon, “Ako, maglagot gyud ko’g kawatan. Angay ni silang pamatyon!” Ang batan-on nga pulis mihulbot sa iyang radyo og mikontak dayon sa labing duol nga presinto kay iyaha unta nga ipakarga ang bata.

Padayon nga naghilak ang bata, “Ako-a lagi ni, kuya!” samtang naningkamot og bira sa duha ka tubo. Nagbarog ko sa atubangan ning tanan. Ang bata usa lang ka tikang gikan sa akong tiilan. Buot unta pod ko moyatak sa maong tubo, dugang gibug-aton batok sa kawatan. Apan buot sab kong molangkat sa mga tiil sa mga guwardiya palayo sa tubo aron buhian ang itomon kaayo nga bata.

Ang atong pulis nga nanawag sa presinto, mikalit lang og katawa, lagmit adunay kataw-anan nga nadunggan sa radyo. Ug miingon dayon kini, “Mao lagi, wa tay masapi ani.” Pagkahuman niya og storya sa radyo, miingon dayon kini sa bata, “Kadaghan na man diay ka nasakpi, dong.” Milingi kini sa gwardiya, ug miingon, “Wa man kahay reklamo ang tag-iyas tubo?”

Wala motubag and duha ka gwardiya, milingo-lingo lang kini nga dalang panakla apan nagpabiling nagyatak sa tubo. Niining tungora, adunay gamay nga kaamgo nga misanting sa akong hunahuna. Dili moralista ning mga gwardiyaha. Ang pagyatak-tamay nila sa bata walay kalabotan sa trabaho o sa tagsa-tagsa nilang moralidad. Walay nagsugo kanila. Usa lang ang nagtukmod kanila nga moyatak sa tubo aron kapugngan ang pagsibat sa bulingit nga bata. Ah, selos. Usa ka dakong pangigi. Naibog sila sa nabuhat sa bata. Namuti sa dakong kasuya ang ilahang kalimotaw tungod kay nabuhat sa bata ang hagbay ra nilang gitinguha apan wala mabuhat tungod sa dakong kahadlok.

Pipila ka higayon, mibati sila’g dakong kaibog, gusto usab sila mangawat og tubo, apan sayod sila nga dili kini mahimo, sugo ug subay sa saktong binuhatan. Gusto nilang silotan ilang kaugalingon tungod sa daotan nilang gitinguha, apan dili kini nila mabuhat. Ang pag-abot sa bata nakahatag kini kanila og saktong kapahungawan sa maong silot. Ang pagsilot sa bata, mao usab ang pagsilot sa ilang kaugalingon.

Kabahin diay sa tubo, mao kini ang headline sa Banat niadtong Octobre 24: "MGA DIWATA MIPUTOL SA TUBO SA TUBIG." Ug mao kini ang lawas sa maong balita: “Napakgang karon ang operasyon sa Catmon Water and Sanitation Service Cooperative (Cawassco) gumikan sa tuo-tuo sa pipila ka mga molupyo sa mga engkanto ug mga diwata sa kabukiran diin nahimutang and tinubdan sa tubig.

“Kini usab ang nakaaghat sa kadagkoan sa Cawassco sa pagpasaka og kiha batok sa mga “diwatahan” human nila gitumbok nga maoy namutol sa tubo gikan sa bukid aron dili na makadagayday ang tubig padulong sa pundohanan niini.

“Matod pa ni Romeo Arrabis, general manager sa Cawassco, nga usa ka pagpakaulaw sa pamasangil sa mga diwatahan nga ang kooperatiba ang hinungdan sa pagkahugno sa yuta sa bukid gumikan sa giingong kasuko sa mga engkanto…”

Sa susamang adlaw usab, sa kaatbang nga mantalaan nga Superbalita, ato usab nga mabasa ang mosunod nga balita nga giulohan og: “NAG-SEX SA SIMBAHAN: Manag-uyab naghabol ra sud sa compound sa simbahan sa Talisay; kay udto, gikalingawag tan-aw sa mga tawo.”

Ania ang nag-unang parte sa maong balita: “Haskang dimalasa sa managhinigugmaay nga naghilawas sud sa compound sa Santa Teresa de Avila sa Poblacion, Talisay City kay nasakpan kagahapong adlawa... Ang babaye gihulagway sa kapitan sa Poblacion nga si Teodoro Belleza nga maoy nidakop kanila nga nasuko pa nga gibadlong ug nanghagad pa kon kinsay mosunod…”

Pipila pod ka semana ang milabay, adunay nakit-an nga kamot nga gisulod sa garapon didto sa sanitary landfill sa Inayawan. Gi-report kini sa mga scavenger sa kapulisan dili tungod kay talagsaon kini. Gani, kalain-lain na lang nga parte sa lawas sa tawo ang pirming makit-an dinhi sa maong landfill. Usahay mga gikabahong nga mga kumagko, mga gilaplap nga dughan sa kababayen-ang may kanser, mga tungol sa wa mailhing mga pasyente.

Gi-report kini sa mga scavenger didto sa kapulisan tungod kay di lang dugay, lab-as pa kaayo ang nabalitang “chop-chop girl,” kadtong gihiwa-hiwa nga babaye didto sa Talisay. Tingali, nagtuo kadtong mga scavenger nga may kalabotan kadtong kamot sa garapon sa chop-chop girl.

Nahibaw-an nga ang kamot diay gikan sa basurahan sa Cebu City Medical Center (CCMC). Ingnon tang hospital waste diay kadto ug gipasagad lang og labay didto sa Inayawan ang maong kamot.

Pipila sa akong mga estuyante sa Investigative Journalism ang mihimo og imbestigasyon niini ug ilang nahibaw-an nga ordinaryo na diay kini sa Inayawan landfill, nga adunay gipanglabay nga mga parte sa lawas sa tawo, usa kini ka dakong violation sa balaodnon kabahin sa hospital waste.

Samtang nahitabo kini, didto sa eskina sa Sambag Uno, adunay nagtagay, nangantang dinuyugan sa gitara. Usahay, gitawag nila ang ilang kaugalingon og “whity-whity band” tungod kay lagi, kutob ras chorus ang makanta ug way tiwas-tiwas ang ilang pag-awit. Pipila lamang ka mga kanta ang ilahang mahuman, sama sa Horse with No Name ug American Pie, tag-as apan matiwas man gyod.

Dunay milabay nga babaye, ug sa dihang nasiplatan kini nila, misugod dayon sila og awit, “Beautiful girl….” Milingi ang babaye, ug sa iyang paglingi, milikoy usab ang kanta sa mga bugoy, “Aw dili di-aaayyy…”

Pipila lamang kini sa mga greatest hits sa eskina Sambag Uno. Dunay mikanta og Impossible Dream, apan sa dihang miabot na ang awit sa parteng, “To reaaaach, the unreachable….” Tungod kay pwerte na mang habuga ang mosunod, gitudlo na lang nila ang bituon sa langit, ingnon tang nahimo nilang visual aid ang langit.

Yuna pa, niining tungora, tugoti diay ko sa pagpasabot kon nganong gitagsa-tagsa ko ni pagsaysay kaninyo ang mga tipik sa kasinatian dinhi sa Sugbo diin ako nahimutang. (Hinuon, usa ka dakong irony ang pulong nga “nahimutang” tungod kay sulod ning mga katuigan, pabilin kong nag-alipasa dinhi sa akong dakbayan og wala gayud mahimutang.)

Makadaghan ang higayon nga mahimo na kong makalarga sa gawas tungod kay ako usa man ka rehistrado nga nars, apan pipila na lang ka tuig ang milabay, ania ako natanggong sa pamantalaan sa SunStar Cebu isip usa sa mga editor niini.

Matag adlaw, magkalainlaing sugilanon ang motugpa sa akong lamisa, adunay mga trabahante nga nahagbong ug nalumos sa septic tank, adunay lima ka kinse-anyos nga mipusil patay sa ilang klasmeyt atubangan sa gate sa ilang eskwelahan, adunay magsusulat nga naghikog, adunay mayor nga mora’g lone ranger, estudyanteng nars nga napusilan-patay tipon sa mga rebelde.
Matag manunulat adunay gitawag ta’g breeding ground kon diin mohinog ang iyahang materyal.

Gipili ni Sherwood Anderson ang Winesburg, Ohio; ni Gabriel Garcia Marquez ang Arataca, Colombia; ug gipili usab ni Ohan Pamuk ang Istanbul, Turkey. Ug matud pa sa manunulat ug akademiko nga si Tem Montes, si Lina Espina Moore, nagsulat usab sa Espelita St. Dili sa ingon nga buot kong motupong sa ilang kalibre, apan susama nila, aduna silay sense of place, ingnon tang diha lamang sa usa ka lugar nagtuyok-tuyok ang ilang mga sugilanon. Dinhi usab natanggong sa Sugbo ang akong mga sugilanon: sa Sambag Uno diin ako matawo ug nahulma akong kabatan-on, sa Kamagayan diin ko nasaksihan ang kangitngit ug kahayag, ang P. del Rosario diin ko nagtudlo sa usa ka unibersidad ug isip editor sa usa ka mantalaan. Ayaw og kahibulong nga kining tanan malakaw ra gayud. Sulod sa traynta ka tuig og labaw, dinhi lamang nagtuyok-tuyok ang akong kinabuhi. Ingnon tang matag istasyon sa akong kalibutan, walking distance lamang ang tanan.

Matag gabii, nagkalainlaing sugilanon ang motugpa sa akong lamisa. Isip tigsugilon, wala na koy labaw pa nga gipaabot. Kon ang manunulat ni Anderson nagpaabot og damgo aron iyang makit-an ang usa ka prosisyon sa mga “grotesque” nga hulagway, dinhi usab sa “in-tray” sa akong lamisa ang mga nagkalainlaing hulagway sa akong kalibotan.

Nagtuo ako kaniadto nga labaw niining tanan, adunay usa ka labing importante nga sugilanon. Ako kining gipaabot matag tugpa sa mga papel sa akong lamesa. Usa ka higayon, ang akong suod nga higala, mipusil-patay sa iyahang uyab sulod sa taxi human niya nasayri nga nakigkita diay kini sa Amerikano niyang pen pal. Sa dihang nagkadugo na ang iyahang uyab, dayon pud niyang punterya sa kwarentay-singko sa iyahang agtang. Milanding intawn sa headline ang akong amigo, nahitugpa ang iyang sugilanon didto mismo sa akong lamisa usa ka adlaw kaniadto, ug ang labing una nga pulis nga mi-responde dayon ngadto sa lugar diin kini mahitabo, usa usab sa among higala. Kagamay sa akong kalibotan, ug sa gikaingon ko na, walking distance lamang ang tanan.

Ug didto sa haya sa among amigo, among nakit-an nga labihan kabaga sa make-up nga gibutang sa iyahang dagway sa taga-punenarya. Imbis kami magmagul-anon, kami nangatawa kay morag bayot tan-awon ang among higala. “Kalami bang ituwad ning lungona,” sagol kamingaw, sagol bugal-bugal ang reaksyon namong managhigala.

Taliwa niining tanan, nakaamgo ko nga dili gayod moabot ang gipaabot kong sugilanon nga molabaw sa tanan. Bisan pa og sukdon kini nakong tanan pinaagi sa akong pagka-peryodista: proximity, timeliness, prominence, relevance, oddity. Apan matag tipik sa sugilanon nga molanding sa akong lamisa, parte kini sa usa ka mas halapad nga narrative. Ug dinhi, labaw kong nalisang. Labihan ka dako diay sa akong responsibilidad sa akong materyal—sa kalibutan nga buot kong itagik sa pulong.

Sa dihang gilusad ang akong unang libro sa Kahayag (pastilan ning mga pangalan!), usa ka resto-bar sa dakbayan sa Sugbo, mibati ko og usa ka law'm nga hapdos sa akong dughan. Ang pagkapatik sa maong mga sugilanon mahimo unta nga higayon nga mahiuli na kini sila ngadto kon diin man sila nagagikan. It should have been an occasion for my stories to come full circle. Apan wala kini mahitabo. Buot unta ko nga ang maong libro ilusad didto mismo sa Sambag Uno, sa Kamagayan, diin madunggan kini sa mga tawo kansang mga hulagway nanggawas sa akong mga sugilanon.

Yuna pa, mokambyo usa ta gamay kabahin sa pulong. Dihay usa ka higayon nga miadto ang among silingan sa kapulisan aron magpa-blotter sa iyahang reklamo. Matod pa niya, “Giungad sa baboy sa among silingan ang amoang masitasan.” Pwerte kunong niyang lagota kay nangalarot intawn ang iyahang mga talong ug okra, lakip na ang mga orchids nga gipangga gyod intawn niya. Nahurot kining tanan og hasmag sa dakong anay sa among silingan.

Ug tuod man, namati ang pulis kaniya nga walay tingog-tingog. Dakong relibo sa maong pulis sa dihang milakaw na ang among silingan. Apan ang pangutana: Giunsa man pagsulat sa pulis ang reklamo sa among silingan didto sa iyang blotter report? Ingon niani: “…the neighbors’ big pig bulldozed the neighbors’ many plants.” Pastilan!

Ang police beat reporter diay nga bag-ohay pa intawn sa trabaho naglibog kon unsaon niya pagsulat ang iyahang balita sa ininglis kon ang blotter lamang ang iyahang basihanan.
Apan sayod siya kon unsa ka kataw-anan ang paghubad sa pulis sa gisaysay sa among silingan. Apan naglibog kini siya. Iyaha bang ihubad sa tarong nga ininglis ang maong panghitabo o pabilin niyang isulat in its original form ang blotter nga iyahang nabasahan? Kon pananglit pilion niya ang ikaduha, lagmit kataw-anan ug malingaw ang mga magbabasa niini. Seryoso nga desisyon ang nag-una.

Ang journalist sa usa ka mantalaang ininglis nag-atubang sa dako ug makalilisang nga hagit sa paghubad sa mga panghitabo sa iyahang komunidad pinaagi sa pulong nga hinulaman. Mao kini ang iyahang tahas matag-adlaw. He is tasked to translate his world happening in a different language. Labad sa ulo kining tahasa.

Miingon si magbabalak Simeon Dumdum Jr. makausa nga, “It all boils down to competence. If you can pull it off using the English language…” Ang iyahang gihisgutan ang mga magsusulat o creative writers, ug dili ang mga journalist.

Pipila ka higayon misuway ko’g sulat ug sugilanon sa Iningles. Tuod man, nahulma kini. Apang subo kaayo palandungon nga it could never come close to home. Lahi ra gyod. Adunay gitawag og texture nga dili gyod matagik sa pulong langyaw. Tingali mahubad kini sa pipila nga mas labawng tang-an mo-Iningles.

Apan gikinahanglan sa manunulat nga magpaduol sa iyahang materyal ug ang pagtagik sa iyahang kaugalingong kasinatian pinaagi sa natural niyang pinulongan mao ang labawng tam-is nga higayon sa aktong pagsulat. Kon ang pulong ug ang kasinatian dili managlayo, anaa diha ang tinud-anay nga catharsis sa manunulat. Magawsan man gyod siya sa tumang himaya.
Ug kay ang materyal man mao ang naghatag og mandato sa pulong. Sulti pas among silingang watsinanggo, “Ang buang ray mag-Iningles.” Kon tuhoan nato siya, labing siguro, maawayan ta sa kadaghanan.

Apan dinhi tinuod sa pagsulat sa pulong Bisdak nako nakit-i ang tinuoray kong tingog. Kon mag-Iningles ko, mora ba og namustora ko nga susama ni Brad Pitt o Leonardo de Caprio. Apan putot lang gihapon, bisan unsaon. In English, writing seems to go down to mere mimicry. Apan sa Bisdak nga panulat, pastilan, lupigon pang orig nga hinapay ni Pedro Bukad, ang silingan namong mantikaon og buhok.

Kabahin diay sa bata nga akong gihisgotan sa unahan. Duol ra kaayo ang pulong “Sugbo” ug “tubo.” Gibawn ko matag adlaw ang hulagway sa bata samtang kini naghilak nga nagkupot sa tubo nga giyatakan sa duha ka gwardiya. Mitunol ko’g sinsilyo sa bata ug mihangyo sa mga gwardiya nga buhian na lang. Ug tuod man, nasulbad ang tanan. Nasulbad ang tanan, walay labot sa sugilanon nga natanggong sa akong alimpatakan.

Apan, sagdi lang. Wala pa mahuman ang tanan. Sa akong lamisa matag gabii, nag-awas-awas pa ang mga sugilanon. Ang Sugbo diin akong nahimutang, usa ka tinubdan sa way kataposang mga sugilanon. Sumpay kining tanan. Sama nga sumpay ang akong pusod sa Sugbo ug sa pulong diin ako labawng' matinud-anon. (TAPOS)