sa mga pahina nga angay pungkoan

GAWAS sa tagming sa iyang garay, ang iyang tingog igo na gyod untang makapakurog sa bata nga taslakan og dugdog. Kon giganahan tang mobasa sa iyang linya, mas makapabukal sa lana sa atong pagka- ungo ang iyang may awtoridad nga pagbasa sa kaugalingong mugna. Kon may butang nahabiling tinuod dinhi sa kalibotan, kon ibutang ta pananglit nga ang tanang kamatuoran usa lang diay ka bakak sa dakong balintuis sa panghitabo, lagmit ang balak ni Ric Baladjay maoy molutaw nga kataposang yamyam sa kamatuoran. Kini na unya ang bag-ong dalan sa kaluwasan ug ang mga santos mawad-an tingali sa ilang mga sumusunod, pananglit lang.

Kon magtukod tingali si Ric og simbahan, akoy iyang unang disipulo. Kon kini sala man, sayon ra sang mapasaylo. Niini, palihog pasayloa ko.

Usa lang ko kaniadto sa daghang batang kagiron nga nagbasa-basa og Bisaya sa tubaan sa merkado sa Bogo. Unya usa ka abogong hapon, napakli ko ang “Komposisyon 38” nga misantik sa akong kaikag— usa ka balak nga ambisyoso sa iyang porma ug sulod.

Bisan di pa ko kamaong manghingugmo niadtong panahona, nasayod ko nga dakong wakwak sa Katitikang Bisdak si Ric. Sa pagbubalista sa mga adlaw, giisip ko ang kaugalingon nga suwerte lang tingali nga usa sa nahimo niyang kahinabi sa daghang higayon. Kon mibaga ang kubal sa akong dunggan, mabasol ko ba ang mga takna sa among panaghinabi? Tan-awa ra ang distansiya sa Houston, Texas apan ang iyang dila, sa termino pa ni Bay Myke O., dila “nga dili gyod malutas sa sabaw sa utan-Bisaya”.

Angay pungkoan ang daghang pahina nga gihagoan ni Ric. Badlisan. Kudsan sa tinuohan sa arte ug timan-an nga ang balak niya mao ang kinatas-ang paggamit sa pulong ug kinatas-ang ambisyon sa tawhanong imahinasyon sa porma sa balak. Makaaswang ang hulagway sa iyang “wanang ug panahon sa gutlo nga daw eternidad”. Makapapusgay sa gibag-on nga nag-ali sa reyalidad tadlas sa di masukod nga uniberso nga naghatag kahiktin sa panabot sa tawo. Siya ang bersiyon sa pulong sa brutsa nilang Salvador Dali, Joan Miro kun Max Ernst ba. Ang suryal niyang imahen, modala kanimo sa sinugdanan sa buhilaman sa tawo diin hisugatan mo ang mga porma nga makita lang sa damgo. Ang pangutana nga unsa kini mamahimong kinsa ako kaniadto, sa paghulam sa panultihon ni Octavio Paz.

Kon sublion mog basa ang iyang “Enigma”, hisabtan mo ra ako. Makakurat hunahunaon nga ang labing karaan nga natago sa atong kahiladman (gisimbolohan sa gidibuhong langgam sa “Enigma” nga takulahaw milupad lapos sa bukas nga bentana) usa diay ka bag-ong kasinatian sa karon. Kita ang mga “langgam” sa atong matag usa. Buot molupad. Buot mangitag kalingkawasan sa kaugalingon. Buot “moawit sa katingalahang awit”.

Ang “Enigma” maoy usa sa labing malamposong balak-suryal nga Binisaya nga akong nabasa. Nakasabot na ko nganong kitang tawo atol sa atong pagdamgo may higayon nga molupad sa way igong katarongan. Kini modaldal kanato sa paghunahuna kon kita, sa atong halayo nga kagahapon, dili ba kaha diay mga langgam. Kini ang reyalidad luyo sa atong damgo. Sukta si Freud ug pasabton ka niya.

Ang tubag sa tanang malisod-hisabtan-niyang-balak mao ang dili pagsabot kondili ang pagbatyag. Kay sama sa gugma, kon makabatyag kita, wa na kinahanglana ang pagpasabot. Tan-awon mo lang ang mata sa imong hinigugma, makasabot ra siya. Pulong kining labaw pa sa “gihigugma ko, ikaw, pinangga”. Apan kuydawg mokompiyansa kay usahay ang nagtakoban sa kayano niyang balak, usa diay ka bangis nga balighot nga mobitik sa imong paghanduraw. Ug ayaw paabota nga hungitan ka ni Ric atol sa pagpungko mo sa iyang pahina tungod kay ang katuyoan sa iyang mga laray dili ang paghatag kahulogan sa butang ug kasinatian kondili ang pagbitad kanimo ngadto sa pribado niyang kasinatian ug kahulogan sa butang.

Sa iyang mga balak, anaa ka sa sentro sa butang. Misulod ka sa butang. Misinati ka sa butang. Ang balak niya maoy silbing sakyanan nimo pagtabok sa mas duol apan lahi nga dimensiyon sa usa ka pinasahi nga kasinatian sulod sa iyang handurawan.

Moingon ko nga siya ang bangaw nga nag-arko sa karaang Vicente Ranudo tabok sa panahon sa wa pa ang First Quarter Storm. Sa laktod, ang iyang balak mao ang transisyon sa dakong kausaban sa pamalak-Bisdak.

Mitumaw ang ngalang Ric Baladjay sa mga dekada diin ang Bisdak nga pamalak napiksan sa tulunghaang imagism ug symbolism sa Pransiya ug sa modernismo sa talay ni T.S. Eliot— sa panahon sa tulo ka ‘S’ (social sense, sound, story) ni Nyor Erning Lariosa, Mel Allego, Edfer Rigodon, Urias Almagro ug kaubanang sakop sa Albicalarivi Poetry Group— sa panahon ni Ben Maligad (nakahinumdom ko sa “wang kaik” nga balak sa naulahi ug sa gisugilon ni Junne Cañizares. nga “Ang Sugbo Di Mohilak”). Mao sad ning panahona nga miliwag ang Bisdak nga pamalak gikan sa rumbong tradisyonal, bisan tuod kon gipraktis gihapon kini sa mga pahina sa Bisaya ug uban pang patay-na-karong mga mantalaan. Gitawag nako nig “gamayng rebolusyon” tungod kay nasipong lamang kini sa gamayng sirkulo sa mga tinun-an sa Southwestern University sa Sugbo nga sagad adto magyampungad USIS Library ug sa— sa termino ni Simeon Dumdum, Jr.— mga “magbabalak sa Colon”, kanus-a nanghitabo ang makalilisang nga diskusyon sa katitikanong arte. Mao ra sad ning grupoha sa mga magbabalak ang responsable sa katukoran sa Bathalad nga karon usa na ka nagpadayong kasaysayan.

Hain si Ric niining mga panahona? Ug nganong may laing direksiyon ang iyang pamalak nga ang paglista kaniya sa maong “gamayng rebolusyon” malisod uyamot? Mao niy mga sinugatan nakong sukot niya sa matag tungab ko sa serbesa sulod sa tulo ka higayon na namong panaghugoy. Kay taliwa sa iyang pamugsay sa pamalak, wala koy nakitang lama sa “gamayng rebolusyon.” Nag-inusara siya. Usa ka magbabalak nga nagsunod og lain nga kalihokan. Hinuon, may ginaingon nga ang pagka dili radikal mao ang labing radikal nga sumbalihok.

Sama sa tigulang ungo nga mohimalad sa karaang kawa, pungkoan nato ang iyang mga pahina; tilaan nato ang iyang dila; wiwion nato ang iyang biga.

Kon gipakadak-an ni William Carlos Williams ang gagmayng mga butang (sama pananglit sa wheelbarrow, sa basag nga botelya sandig sa bungbong sa ospital), sa balak ni Ric, gitandi niya ang duha ka butang nga di angay sa pagtandi tungod kay wala man diay kalainan. Si Williams ug Ric nagsawo og susamang panabot sa yanong butang nga sabog lang unta natong ikahinagbo ug di gani angay sa pagtagad. Ug kini ang mohatod kanimo sa kasinatian sa balak sa dakong kahikugang. Makapangutana ka: nganong puniton ang butang nga gamay? Ania:

Pananglit sa balak nga “Managsama Ra”, ang gitandi niya mao ang karatchoche ug ang mangga: Kon ako sila nga katkaton, / (ug ako ra ba hinuon dughiton) / Managsama ra ang kahago / (ang kalagyo, ang mga gutlo) / Ug kusog nga akong gamiton. Apan abi mog mao ra ang dagan. Dili diay kay ang balak nanghimudlay sa naghinapos nga mga estropa: Apan adunay laing katingalahang bulak / (nga dili malawos ug mapulak) / Magpabiling lab-as ug humot sa hunahuna…

Niining balaka, walay giusab si Ric. Ang butang niyang gitandi wala mausab. Iya lang kining gitan-aw ug gihulagway sa balaknong perspektibo— sa usa ka heightened language and heightened sensibility, matod pa ni Edith L. Tiempo sa libro niyang “Six Poetry Format and the Transforming Image”.

Sa pagbasa ning balaka, matubag ang pangutana sa batan-ong buot magkat-on kon angay bang may lohika ang balak. Matikdan nato nga ang lohika sa balak mao ra sab ang kaugalingong premise nga gitandayan niini kay ania dinhi ang kinuptanay sa iyang metapora aron mahiusa ang usa ka hipno nga balak. Hugot kong nagtuo nga ang balak independente sa nanghitabo sa gawas kay mas partikular man ang magbabalak sa nanghitabo sa iyang kahiladman. Ang nagdugtong lang sa balak ngadto sa gawas mao ang pagkatawhanon sa magbabalak. Sanglit tawo ang nagbasa, may higayon nga makahangad sa langit sa managsama nga kasinatian. Ang lohika sa balak mao ang gihuptan niining sulodnong mga kamatuoran— ang dupot niining perspektibo— ang bag-o niining kasinatian.

Ang pormulang sambog ni Ric sa “Managsama Ra” namatikdan ko sab sa iyang “Pakigdula Sa Akong Bathala”. Niining naulahi, ang balak miabli sa lunsayng mitolohikal ug metapisikal nga dimensiyon diin ang tawo maoy miatake sa iyang Bathala ug ang kawalaan gihimo lamang usa ka natad-dulaanan. Ug dinhi magsugod ang usa ka “dakong gubat sa tawo batok sa iyang Bathala”— tema sa arte nga nagpahigwaos sa daghang alagad sa dagang. Mahimong tan-awon kining balaka nga usa ka argumento ni Ric sa atong pagka walay mahimo batok sa gahom sa Bathala. Ang karaang hulag sa pamulong sa “apdo” nahimong bag-o sa kabatid ni Ric. Gani, wala man niya usba ang biblikal niining kahulogan (kadtong pagpainom kang Kristo og apdo didto sa Kalbaryo). Apan sama sa “Managsama Ra”, gipataas lang niya ang pulong ug giinterpretar isip “balos sa tawo” sa kagamhanan sa Bathala sa dihang nakita nga wala na kiniy mahimo nga nagbitay sa krus! Giinterpretar ni Ric nga ang dugdog, kilat, ug bisan unsa nga puwersa sa kalikopan maoy armas sa Bathala niining Dakong Gubat. Apan bantayi nga giisip lang niya kining gubata nga usa ka “pakigdula” nga sa tanang higayon maoy makapahunahuna kanato nganong sakiton kita sa atong Bathala ug nganong miabot kadtong higayon nga ang Bathala gibitay sab sa tawo sa krus.

Niining duha ka balak, nakita nato ang usa ka simbolistang Ric Baladjay. Kining duha ka balak naghimog karera sa ilang kaugalingon nga nagsandig sa tidlom sa mga simbolo— simbolo nga naghiusa ug naumol ngadto sa usa ka makalilisang unos nga andam motay-og sa atong mga pagbati nga sa makausa pa nahimong kabahin sa tinakdoan sa matag linya sa bungat ni Ric.

Gawas sa balak nga “Liso”, wala na koy nabasahan niyang balak nga dunay political undertones. Kining balaka gani, wala man magtukbil sa hardcore politics kondili ang pribado man lang gihapong panahom ni Ric sa kasaysayang Bisaya. Mora siyag natulog (kun nagpatulog-tulog ba kaha) sa mga nanghitabo sa kapaitan atol sa pagpakanaog sa Balaod Militar, sa EDSA Revolution sa dekada 80, ug sa bisan unsang politikal nga kaguliyang sa nasod ug kalibotan. Wala siya matandog. Gani sa “Liso”, nagtakoban lamang sa subliminal nga bayhon ang iyang pagpakabana sa politikanhong kahimtang nga nasugamakan sa kaliwat ug arteng Bisaya. Agig pamatuod sa lahi nga dalan sa iyang balak, kon utingkayon ang kasaysayan sa pamalak-Bisdak ning panahona, halos mahikap nato ang kinumo sa mga magbabalak nga nanagsinggit og kausaban. Wala kalikayi sa mga magbabalak-Bisdak ang pag-apil sa politikanhong hilisgotan. Gawas lang kang Ric.
Oo, gawas lang tingali kang Ric kay siya nagpabiling pribado— butang nga maoy nagpalahi kaniya sa iyang kakontemporaryo.

Karon natataw na nato: si Ric Baladjay dili ang langgam nga nagtangag og olibo sa kausaban sa isyung katilingbanon kondili usa ka magbabalak sa “arte ug tungod sa arte lamang” (art for art sake). Masabot ko nga nangita siya sa kinatas-ang porma sa arte sa pamalak, sa katahoman sa pamalak. Ug sa matag balak niya, maaninaw nato ang kinatas-an niyang espiritu sa pagmugna, ang tinguha sa pagdunggo og laing mga baybayon aron iugbok ang matang sa bandila nga iyang ikahimuot. Pamatuod niini, tipik sa iyang balak nga nag-ulohan og “Dali” nagkanayon: Ug ako nga magbabalak nasayod: / Dili tanang arte matahom… / Dili tanang matahom arte…!

Busa lantawon nato ang iyang balak dili sa perspektibo sa politika kondili sa estetika. Siya ang magbabalak nga unibersal sa sensibilidad nga Bisaya, way duda.

Atong maaninaw nga gitan-aw niya ang balak dili ingon nga lutsanan sa iyang mga interes kon dili isip dalan sa kinabuhi. Masabtan nato, base sa kolektibong persepsiyon sa agi sa iyang tinta, nga dili mahinungdanon nga may katungdanan ang magbabalak. Ang magbabalak, mobalak kay siya nakabaton og balaang gasa sa pagmugna. Kon makalingaw, maayo. Kon dili, di angay igsapayan. Bahala nag pila ray nahimuot basta kay ang katuyoan sa pagmugna mao ang pagkab-ot sa kinatas-ang kahamtong sa arte. Kon sayop siya o husto, walay makahukom. Sa atubangan sa kasaysayan, dili kita makapanghimakak.

Misuway kog panday og pipila ka linya iyawat makadugang sa kasaysayan sa pamalak-Bisaya. Apan sa matag higayon nga mobukad akong atay kay nagtuo kong nahuptan ko na ang tinuod nga patik sa usa ka magbabalak, daw ibalik ko pagpusdak ni Ric Baladjay sa yuta; daw madunggan ko ang iyang tingog nga magkanayon: usa ka lang sa mapangahasong mga alibangbang niining akong tanaman. Usa niining mga balaka nga hagit nakong matupngan mao ang “Musa sa Kagabhion”. Ang mahikanhong mga balak-liriko “Kubla Khan” ni Samuel Taylor Coleridge ug “Ode to a Nightingale” ni John Keats mokalit lag pangiyugpos sa akong panabot matag balik-basa ko ning mga linyaha: "Bughaw ang langit nga namulak sa bituon, / Puting balas gihagkan sa balod magiktanon; / Takdol ang Bulan sa saming dagat miamag, / Ang palibot naligo sa talagsaong kahayag! / Mipaso kang nagkugos sa lirang bulawan, / Nagsul-ob sa mga sandalyas sa hangin; / Nagsalib-ay sa tam-is, mananoyng mga nota. / Sa agtang gipurong mong sulawng kabugason, / Imong gisaling-ay ang bangawng mabulokon: / Ang buhok mong pinadunghay daw maitom sapa / Kansang bugway sa silaw ug timog gidulaan.":

Kinsa ang musa? Nganong taliwa sa iyang katahom, nagrayna lamang siya sa kagabhion? Nganong gipanag-ing ang iyang buhok sa itom nga sapa? May itom ba nga sapa? Ug uban pa… ug uban pang pangutana nga makalilibog uyamot.

Ang musa dinhi anaa sa kinatas-ang katahoman, ang katahoman nga suod sa kaliyongan. Mahimong maghunahuna ta nga mao kini ang lintunganay sa iyang katakos ingon nga magbabalak— ang kinatas-ang bungat sa inat sa iyang arte. Lagmit misobra ang akong kasubhetibo sa mga mugna ni Ric. Apan unsay akong mahimo?

Kon may mangutana kinsa si Ric Baladjay, tubagon ko siya sa pangataposan sa “Komposisyon 38”: “Nag-awit / Sa / Hilom / Nga / Berso / Ug / Nakatugaw / Sa / Nahitagpilaw / Nga / Uniberso…”

Ang pahina angay gayong paklion sa tudlong mahigugmaon. (Bisaya, 9 Hulyo 2008)


-- OMAR KHALID
Medellin, Cebu, Philippines