balay daplin sa baybayon

Duha ka andana ang balay nga gitukod daplin sa baybayon. Gama kini sa semento sa unang ang-ang . Ang ikaduhang ang-ang niini gama sa kawayan ug sawali. Adunay dako nga pantawan nga nagpalibot sa maong balay, ug sa usa ka lawak sa taas, nahimutang ang mga butanganan sa mga libro nga gimugna gamit ang kawayan nga gikan sa tanom sa kanhing tag-iya, dugay na nga panahon ang nilabay.

Lain na nga henerasyon ang nakapanag-iya niining maong panimalay karon kauban ang lapad nga yuta nga sakop sa maong luna. Apan ang sobra sa tres sientos ka punoan sa lubi ug uban pang mga kakahoyan nga nagpalibot dinhi, susama ra gihapon sa unang panahon.

Ang mga punoan sa, fire tree, neem, mahogany, aguho,balete, madre de cacao, beatiles og uban pang mga kahoy nga nagkatag dinhi,nanag-as og nibus-ok usab, kauban sa pag-asdang sa mga nanglabay nga mga tuig. Gani, ang tunokon nga cactus didto sa duol sa ganghaan, nanaghan man pod. Nilabong usab ang balay daplin sa baybayon.

Gamit ang silhig-tukog nga gisumpayan sa kahoy, nanilhig si Romeo sa lapad nga nataran. Si Romeo mao ang tigbalantay sa maong balay nga nagtindog duol sa baybayon. Dili lalim kining trabahoa kay nahiapil man niini ang paglimpyo ug pagbantay sa halos lima ka ektaryang yuta sa palibot.

Ang baybayon nga saksi sa pagkunhod ug pagdako sa dagat, kinahanglan usab limpyohan sa matag adlaw. Labi na gayud kon adunay magpiknik sa panahon sa pagtaob nga maatol og Domingo ug dili ba kaha sa fiesta opisyal. Ang fiesta ni San Juan, mao ang pinakasamok sa tanang adlaw dinhi sa baybayon kay ang mga silingan nga walay mga batasan, magtampisaw ra ba dayon sa dagat ug modayon lang og panglayas, ipamilin ang ilang mga basura nga gipadpad sa balod didto sa inampingan nga puting balas sa baybayon. Apan panagsa ra kini mahitabo.

Ang isla sa Olango nga maoy nahimutangan sa maong balay, nag-atubang sa moderno nga isla sa Mactan nga gisumpay ug nahisakop sa probinsya ug dakbayan sa Sugbu. Ang Sugbo mao ang ikaduhang importante nga dakbayan sa tibuok Pilipinas. Naunhan lamang kini sa pagkamoderno sa bantog nga syudad sa Manila nga maoy nag-ulo dinhi ning gamay nga suok sa kalibotan.

Kon manukad ka sa pantalan sa Punta Engganyo sa isla sa Mactan ug mosakay sa bag-o nga barge nga ginganlan og Sta. Rosa Transit Lines, beinte minutos lang ang gikinahanglan aron makatungtong ka sa isla sa Olango.

Apan ang gilay-on sa kalahian sa duha ka isla, daw langit ug yuta. Ugaling, dili ikahibulong kon makapangutana ang bag-ong kaplag dinhi kon nahibalo ba kaha ang lumolupyo sa isla sa Olango nga sa mil-singko-sientos-beinte-uno, nilanding na diay ang Portuegeso nga si Fernando Magallanes sa Mactan og niangkon sa Pilipinas ngadto sa poder sa nasod sa Espanya.

Ang kadaghanan sa mga katigulangan sa isla, nakatimaan hinuon nga sa mil-nuebe-sientos-otsenta’y-seis, adunay Aleman nga napadpad sa sitio sa Bunga sa Sta. Rosa, ang nag-inusara nga lungsod sa isla sa Olango.

Ang balay nga nahimutang daplin sa baybayon gitukod sa maong estranghero. Sa pipila ka mga adlaw nga nangagi, ganado kaayo si Romeo, ang binatonan sa luna, sa pagpanglimpyo sa iyang gialima nga balay ug sa palibot niini. Nanawag man god si Angelina, ang bag-ong tag-iya, gikan sa Sugbo sa karaan nga Nokia 5810 cell phone nga gibilin niini kang Romeo.

Matod pa sa dalaga, sa mosunod nga adlaw, moabot na kini sa isla kay didto na manimuyo. Taodtaod na usab ang nangagi nga mga tuig nga kining balaya nabakante. Mingaw kaayo dinhi kay si Romeo ra man ang nagtikawtikaw sa kanunay. Ug daw sa nangluod nga hinigugma, mao ra man og nagsubo usab ning balaya. Gawas lang sa mga adlaw nga naay magpiknik, awaaw kaayo dinhi ug mahikurat na lang ka kay makadungog ka og kukatawa.

Apan sigon pa sa istorya sa mga karaan nga silingan, sadya kuno dinhi kaniadto. Kaniadtong panahon nga dinhi pa nahimuyo ang bongoton nga Aleman kuyog sa iyang asawa nga Pilipina, nga maoy kanhing tag-iya sa maong yuta, buhi kuno kaayo ang lugar. Tungod kay kauban sa nagkalainlaing kahoy nga gitanom dinhi, daghan usab ang kahayopan nga nagsuroysuroy sa palibot. Gihinganlan ra ba kadto silang tanan sama sa tawo.

Anaa kaniadto ang gikahadlokan sa tanan nga German Shepherd nga si Zorro nga sa kanunay nakigdula sa Doberman nga si Robin. Aduna usab silay buhi nga unggoy nga ginganlan og Philip, nga sa matag hapon magsuroysuroy sa baybayon samtang naggunit sa kamot sa iyang pinalangga nga among estranghero. Kon makabuhi kadtong unggoya, mamaak ra ba to siya sa mga bata nga masaag sa sulod sa koral kay mangatkat sa punoan sa sinegwelas ug uban pang mga punoan sa prutas sulod sa luna. Silang tanan mao ang kauban sa balay sa matag adlaw kaniadto.

Diha ‘sab to sila’y kabaw nga gahi kaayo og ulo. Ginganlan kadto siya og Clementine ug grabe kadto katapulan. Dili gyud to siya mapugos sa pagdaro kay nagsige lang ‘to siya og higda sa lapok nga maoy iyang lunangan. Ug anaa ‘sab si Theo, ang buotan nga Anglonubian nga kanding nga gustong mokaon sa sigarilyo nga mahibilin sa lamesa sa lapad nga pantawan sa silong.

Galing, naa man pod to silay duha ka halas nga python nga gipanganlan og Fifi og Fofo. Gawas pa sa pipila ka gatos nga kuneho ug mga manok nga bisaya nga naglibotlibot, gisundan sa ilang mga piso.

Sa matag hapon didto sa tungod sa balay nga kawayan, adunay duha ka dagko nga langgam nga mobatog sa braso sa Aleman nga nangandam sa kanunay og pagkaon sa iyang mga bisita, kinsa modayon lang sa pagpanglupad pagkahuman og tuhik sa pagkaon, padulong sa nagsalop nga adlaw.

Apan kining tanan, anaa na lang sa panumdoman sa mga tawo ug sa balay nga karaan. Wala nay nahibilin nga mananap nga gialima ug nag-alima sa maong dapit. Kadto na lang mga hawo nga nipili sa pagpuyo sa mga ngilit sa dagkong bato. Mga ilaga nga mokaon sa bunga sa lubi og mga alimango nga nangutkot og buslot sa balas kay maoy ilang gihimo nga pinuy-anan.

Si Romeo nga nagtubo usab sa duol, gamay pa kaniadtong panahona. Ang iyang mahinumdoman mao ang kahadlok nga iyang pagabation sa maong dapit kay dako og tingog ug dako nga tawo kadtong Aleman. Modayon ra ba ‘to og pamadlong sa iya ug sa iyang mga kuyog nga mga bata, sa dihang tiradoron nila ang mga langgam nga mobatog sa mga kahoy nga nahisulod sa iyang koral.

Magkaratil silang tanan og panagan niadtong higayona kay kong masakpan, embargohon ra ba ang ilang mga tirador niini. Dayon og singgit sa nagdahunog nga tingog, sa pagpamadlong sa Iningles nga dili usab nila masabtan kaayo. Busa, nangundang na lang sila og panirador sa mga langgam nga masaag didto sa lugar sa Aleman.

Sakit usab hunahunaon ang singkwenta ka injection batok sa rabies nga maangkon, kon mapaakan sa bangis nga mga iro ug uban pang mananap nga nagbantay sa lugar.
Apan karong adlawa, ganado si Romeo sa pag-alima sa maong dapit. Kay sa dugay na nga panahon nga nagtrabaho siya dinhi, nibati na usab siya og gugma sa balay ug sa mga kahoy nga matod pa sa tanan, tinanom usab sa kanhing tag-iya niini. Sa iyang banabana, kapin na sa kwarenta ka tuig ang nakalabay. Ang dalag nga kawayan nga nanalingsing ug taman sa ginhawa dapit sa kilid sa atabay, pinangga kuno kaayo kini sa kanhing tag-iya nga Aleman. Busa, inig dayandayan niini kuyog sa huyop sa hangin, molukso usab ang kasingkasing ni Romeo.

Sa dihang gipahibalo siya ni Angelina nga mopuyo na kini sa isla, nanghinaot si Romeo nga malipayon na usab ang balay. Pilay palad og kini si Angelina nga apo sa maong Aleman, mahigugmaon usab sa mga tanom ug sa mga kahayopan. Gani, wala man gayod niya gibaligya ang luna. Ug sa matag karon ug unya, iya mang papintalan og varnish ang bungbong nga sawali ug ang mga haligi nga kawayan nga bisan sa kadugay na nga panahon, maanindot man gihapon lantawon. Wala man usab gibukbok ang mga kawayan dinhi kay gituslob kini sa sulod sa tulo ka adlaw didto sa dagat, una gigamit pagtukod sa balay.

Sa kilomkilom pagkasunod nga adlaw, nahiabot si Angelina sa maong dapit. Maanyag ang maong dalaga og ang iyang hitas-on, labaw sa kasagaran nga Pilipina. Lalom usab ang timbre sa iyang tingog ug karga sa iyang sakyanan nga isuzu multicab mao ang duha ka iro nga German Shepherd og Labrador.

Samtang nitabang kini pagdiskarga sa iyang mga butang, nahimuot si Romeo. Nakahinumdom man gud siya sa mga istorya sa katigulangan bahin niadtong Aleman. Si Angelina, apo gayod sa Aleman. Maanindot og mga ngalan ang iyang mga iro: Stefi og Hula. Ang kolor sa iyang taas nga buhok, adunay pagkapula ug bulagaw. Harong ang iyang tinan-awan ug ang iyang linihokan daw walay kukahadlok. Inig mandar niini, makahinumdom si Romeo sa pamadlong sa iya kaniadto sa gamay pa siya sa dihang matintal siya paggamit sa iyang tirador.

“ Nong Romeo, palihog dal-a nang mga karton didto sa taas, pagkahuman biyai na lang ko dinhi kay ako nay bahala sa mahibilin” matod pa ni Angelina.

“O, Ma’am” sabat usab ni Romeo.

“Ugma, inig-anhi nimo sa buntag, magsugod ta pagpanan-aw sa mga tanom dinhi kay ayohon nato ang palibot nga tanaman.” padayon pa ni Angelina. Nitando na lang si Romeo nga niadtong panahona, nibati og kalipay para sa balay nga dili na mag-inusara karong gabhiona.

Sa dihang nipahuway na si Romeo didto sa payag nga iyang gipuy-an, dapit sa likod sa maong luna, nipahiyom siya sa iyang kaugalingon. Mao na gyod kini ang dugay na nga gihulat sa balay daplin sa baybayon. Sa dili magdugay, mabuhi na usab ning dapita kay ang bongoton nga Aleman, mora man og nibalik dinhi pinaagi sa iyang apo nga si Angelina. Nag-Istorya si Romeo sa iyang kaugalingon ug nakatulog kini nga nagpadayon ang pahiyom sa iyang mga ngabil.

Ngitngit pa ang kalangitan sa dihang nahigmata si Romeo pagkaugma. Nagdalidali kini sa pag-ilis dayon paghikay sa iyang pamahaw. Pagkahuman niya og kaon, gitakin niya ang iyang sundang sa iyang hawak ug bitbit ang kalo nga maoy hinagiban batok sa kainit unya sa adlaw, nisubay kini sa gamay nga dalan padulong sa iyang pinalangga nga balay.

Ang agianan padulong sa baybayon, giadornohan sa mga kahoy nga karaan og nangalisbo usab sa kahumot gikan sa mga puti nga kalachuchi nga namulak og taman. Samtang naghulat siya sa pagkanaog ni Angelina, nagsugod na si Romeo og habok sa mga bag-o nga tanom palibot sa balay. Ang yuta nga balason, gipulihan niya sa yuta nga giabonohan og tai sa kabaw. Usa na ka buwan nga nagbubo sa matag adlaw si Romeo sa mga mesetas nga bag-o niyang gitanom dinhi. Maayo galing kay nagsige usab og ulan mao nga dali ra namulak ang maong mga tanom. Wala usab sila hikawi sa kainit sa adllaw. Mao ra man baya og apil ang kinaiyahan, nalipay nga nahukman na gyud ni Angelina nga ari mopuyo sa isla.

“Sud-onga ang mga dahon sa kahoy nga mora og nagkiaykiay ug ang mga bulak nga daw nag-indigay,” mando ni Romeo sa balay daplin sa baybayon.
Sa dihang nanaog na si Angelina sa hagdanan, natunong ‘sab nga dako na ang dagat sa baybayon. Ang mga gagmay nga isda nga naglangoylangoy dinhi, mokalit lang og pangambak ibabaw sa parat nga tubig.

“Nong, kahinumdom ka ba sa akong Lolo nga maoy nipalit niining yutaa? pangutana pa sa dalaga sa nahikurat nga binatonan.

“Kahinumdom man Ma’am, pero gamay pa kaayo ko kaniadtong nagpuyo siya dinhi sa isla” tubag pa ni Romeo. “Ug tungod kay siya man ang pinakauna nga estranghero nga nipuyo dinhi sa amo, daghan siya og kaila sa among mga katiguwangan.”

“Malipayon kaayo ko nga kada moanhi ko dinhi sa isla, ang mga traysikol drayber moingon dayon nga adto na siya sa balay ni bongoton, kay kini nga isla mao gyud ni ang gipili sa akong Lolo nga puy-an ug pakamatyan. Kahinumdom gihapon sila sa iya” ingon pa sa dalaga.

Ang kamatayon sa Aleman, maoy usa ka dakong misteryo nga nahitabo sa isla sa Olango, pipila ka tuig na ang nilabay. Matod pa sa blotter sa pulis sa Mactan, gipusil niini ang kaugalingon nga bagolbagul, gamit ang paltik nga 38 didto sa sulod sa balay nga gama sa sawali og kawayan. Apan daghan ang dili makatuo niini kay malipayon man ang iyang kinabuhi dinhi. Gialirongan siya sa pinangga niya nga mga tanom ug mga hayop. Maayo man usab ang iyang relasyon sa iyang asawa ug anak. Magsige man to siya og ingon nga siya kuno si Adan ug ang iyang asawa mao si Eba ug sila nagpuyo sa paraiso. Ang nahibilin karon nga makahubad sa tinuod gayod nga panghitabo mao na lang ang amang nga balay sa daplin sa baybayon.

Sa panahon nga dako kaayo ang dagat, modayon kini og sakay sa iyang sakayan sa dagat nga gipanganlan og Diwata. Kuyog ang iyang asawa, modayon sila og larga, padulong sa silingan nga isla sa Bohol o sa Leyte ba kaha. Haruhay kaayo ang kinabuhi sa pamilya. Mao kini ang hinungdan nga nahikurat ang mga katawhan pagbuto sa balita nga nagpakamatay ang Aleman.

Dako usab ang pagkakurat ni Romeo dihang naghisgot sa maong hitabo si Angelina. Daghan na ang mga tuig nga nanglabay ug dili na kaayo kini hisgutan sa mga katigulangan sa isla. Samtang ang mga bag-ong tubo, wala nay kalibotan sa maong hitabo. Wala man usab magsaba ang usa ka kwarto sa balay nga maoy saksi sa panghitabo.

“Nakahibalo ba usab ka nga aduna siyay unggoy nga ginganlan og Philip nga gipangga ni Lolo susama sa usa ka anak?” pangutana pa ni Angelina nga daw nag-istorya ra sa iyang kaugalingon. “Pag-abot ni Philip og walo katuig, agresibo na kini kaayo ug dili na mopatuo sa tanan, gawas lang sa akong Lolo. Istorya pa sa akong Lola, bisan og giunsa nila paghigot si Philip, mabadbad na niini ang tanang higot. Ug kay wala man to siya maanad nga prisohon sa halwa, nisamot kini og kasuko. Kontra ra ba kaayo niya si Lola kay nagselos man kini sa iya. Kung dili pa tungod sa iro nga Doberman nga si Robin, kadaghan nang napaakan si Lola ni Philip. Maayo galing kay mahadlok kadto si Philip kang Robin, maoy hinungdan nga dili siya makaduol sa akong Lola nga gidapigan usab sa maong iro. Niabot ang panahon nga si Lola dili na mogawas sa balay kung wala si Robin tungod sa kahadlok nga paakon siya ni Philip. Adto na lang siya magpalaban sa kainit sa kusina nga daw nahimuot sa panghitabo. Kung buot hunahunaon, anad man usab kaayo to si Lola sa mga mananap og sa kasagaran, dali ra usab moanad ang mga mananap sa iya. Lahi gyud to si Philip. Unya, pareho sa akong Lolo, estranghero sab kadto siya dinhi. Naggikan kadto siya sa Palawan. Adunay usa ka tindero sa mananap nga nakadungog nga adunay Aleman nga nagsige og pamalit og mga mananap sa isla sa Olango. Sa pagkakita ni Lolo sa unggoy nga daw nalisang sa bag-o niini nga palibot, nilanay ang iyang kasingkasing. Gipalit niya si Philip nga nahinangop usab sa bag-o niyang tag-iya. Didto nagsugod ang ilang panaghigugmaay sa isig usa.”

Sa pagkatinuod, nakahinumdom kaayo si Romeo sa unggoy nga si Philip kay sa edad nga otso anyos, napaakan man siya niini. Sa dihang nagtindog siya kaniadto sa daplin sa koral nga maoy utlanan sa luna sa aleman, nakit-an niya ang hinog nga kapayas nga nagbitay sa mubo nga punuan. Wala makaantos si Romeo kay nagdaguok na ra ba ang iyang tiyan nga bisan og ala una na sa hapon, wala pa nakapaniudto. Bisag nahadlok siya sa mga mananap sa sulod sa koral, nangisog siya sa pagsulod og pagkuhit sa hinog nga kapayas. Ug sa wala damha, gipaak siya ni Philip nga ang paborito nga prutas, mao man usab diay ang kapayas.

Dako kaayo ang samad nga pinaakan sa maong unggoy og gani, ang asawa sa Aleman, mao man ang nagdala kang Romeo sa syudad sa Sugbu ug nagpatambal niini didto sa iyang amahan nga Doktor. Maayo galing kay nahisulat sa lista sa Doktor sa mananap nga nainhiksyonan ang unggoy og anti-rabies busa wala ra si Romeo mag-antos sa daghan nga inhiksyon para sa rabies. Lalom usab ang iyang naangkon nga samad ug nagpabilin pa gihapon ang uwat sa iyang bitiis.

“Sa usa ka higayon, nakabuhi na usab si Philip unya nakapaak og usa ka bata dinhi sa silingan” padayon ni Angelina. “Mao na kadto ang panahon nga nidesisyon na si Lolo nga patyon na lang ang iyang paborito nga mananap. Si Lola maoy nagdala sa bata sa hospital didto sa Sugbu ug pag-uli niya sa isla, nakurat siya sa naghulat sa iya didto sa balay. Si Lolo didto sa sala, nagsabak kang Philip sama sa pagkugos og usa ka bata nga nagsakit ug naghilak kini. What happened? pangutana pa ni Lola. I killed Philip with my bare hands and up to the end, he came to me and trusted me like his own father. But I have to kill him! tubag pa sa akong Lolo nga nagpadayon sa pagdanguyngoy. He is starting to hurt innocent children!, padayon pa niini samtang nagpadayon og kugos sa unggoy nga nakupsan na sa kinabuhi. Mao kana ang istorya sa unggoy nga si Philip nga gipangga og maayo sa akong Lolo susama sa usa ka kamagulangan nga anak.”

Wala na motubag si Romeo nga nihikap sa karaan nga uwat sa iyang bitiis. Sa pagkatinuod, sukad nga napaakan siya sa maong unggoy, malisang na siya bisan og mahiduol man lang sa koral sa tupad sa payag sa iyang ginikanan. Apan sa dihang adunay nakasulti sa iya nga nagkinahanglan og binatonan ang karaan nga balay nga nahimutang sa daplin sa baybayon, ni-apply dayon siya sa maong posisyon. Nalipay kaayo siya sa dihang siya ang gipili sa amahan ni Angelina nga maoy mobantay sa maong luna. Ug sukad niadto, ang balay mao na ang iyang pinakasuod nga amigo.

“ Nong Romeo, dako kaayo ang akong pasalamat sa imo sa pagbantay dinhi. Sa pagbilin ni Papa sa ako niining yuta sa Olango, wala gyud ko kahibalo og unsaon ko ni dinhi. Dili man sab ko buot nga mobaligya niini kay sa tanan nga kabtangan nga gibilin sa akong Lolo, mao man kani ang pinakaduol sa iyang kasingkasing. Ang mga kahoy dinhi nga si Lolo pa ang nagtanom, dili ko makaako og putol sa ila. Apil nang mga cactus sa ganghaan, si Lolo pa ang nagtusok ana sa yuta. Hilabi na gayud kanang karaan nga balay, magtindog lang gihapon kana diri hangtod sa akong kamatayon. Ug usab ang mga karaan nga mga libro ni Lolo, dako kaayo na og bili kanako” sugilon pa ni Angelina.
Igo na lang sa pagyango ang nahimo nga tubag ni Romeo samtang nagpadayon kini og bungkal sa yuta.

"Ayaw og kaguol, Nong Romeo, buhion nato og usab ning atong luna. Niundang na ko sa akong trabaho sa Sugbo kay gikapoy nako sa pagginhawa sa hugaw nga hangin og sa paggukod sa nagdagan nga panahon. Ang karaan nga panahon na usab ang akong lantawon. Og imbis nga pamutlon, dugangan nato og tanom ang mga kahoy dinhi. Magbuhi usab kita og mga mananap sama sa iro, unggoy og kanding. Basin pa diay og makaplagan usab nato ang atong temporaryo nga paraiso dinhi sa kalibutan,” nagkatawa nga nag-istorya si Angelina.

Hapit na mongitngit ang kalibutan sa dihang niundang si Romeo sa iyang buluhaton. Ug samtang nagbisbis kini siya sa mga bag-o nga mahogany og neem tree nga gitanom ni Angelina, nibati siya og kalipay sa pagtuo nga sa dili magdugay, madungog na usab niya ang katawa dinhi sa iyang gibatonan nga luna sa isla sa Olango.
Og sa dihang nagsud-ong siya sa karaan nga balay sa daplin sa baybayon, nadunggan usab niya ang tam-is nga huni sa mga langgam, ang syaok sa manok, ang hunghong sa halas og ang katawa sa mga isda sa baybayon.

“Nong Romeo, ugma ipadayon nato ang pagpananom ug ayaw kalimti pag-ampo sa imong diwata nga mobundak ang ulan sa panagsa aron mabuhi gayud kining mga liso nga akong gisabyag dinhi,” tugon pa ni Angelina nga nagtungtong sa hagdanan sa nagpahiyom nga balay sa daplin sa dagat.

Pagkagabii sa dihang mouli na si Romeo ngadto sa iyang payag, nilingi siya. Hayag kaayo ang balay karong gabhiona. Ug nadungog ni Romeo ang lanog kaayo niini nga katawa.

-- MARIA VICTORIA BELTRAN
Cebu City, Philippines